GİRİŞ

            ATALARIMIZIN VE BİZİM NESİLLERİN YAŞAM KOŞULLARINDAN İZLER

            Her şeyden önce bu şecereyi yazarken, başta olumsuz şartlardan dolayı, birçok annelerimizin doğumlarda, karşılaştıkları problemlerden dolayı, genç yaşlarında bebekleri ile birlikte vefat etmelerine çok üzüldüm. Ülkemizin ekonomik şartları, Köylerimiz ve birçok beldelerimizde sağlık ocağı yapacak düzeyde değildi. Ancak Köy ve beldelerde, kadınlarımızın doğumlarına, ebeliği becerebilen ninelerimiz tarafından refakat ediyordu.

            İlimizin birçok yerleşimin ‘de 1965’dan itibaren sağlık ocağı binaları yapılarak hizmete açıldı. Sağlık ocakların ‘da eğitimli ebeler görev yapmaya başladılar. Köyümüzde 1966'da sağlık ocağı binası yapılarak hizmete açıldı. Bu hizmet ile toplumumuzu derinden üzen, genç yaşta anne ve bebeklerinin zamansız ölümlerinin önüne büyük ölçüde geçilmiş oldu.

            Sağlık ocakları olmadığından, Köylerimizde çocuklar dünyaya geldiklerinde, aileler Köy muhtarına çocuklarının doğum tarihlerini bildiriyordu. Muhtarlar da kendilerine bildirilen çocuk doğum, bilgilerini biriktirerek yılda bir veya iki defa listeleri bağlı bulundukları il veya ilçe nüfus müdürlüğüne teslim ediyordular. Toplumumuzda genellikle erkek çocuklarının 20'li yaşlarında askere gitmemeleri için genellikle doğum tarihlerini bir veya iki yaş küçük yazdırıyorlardı. Bu sebeplerden dolayı biz Köylü çocuklarının doğum tarihleri, günü gününe değildir. Ancak bazı aileler, çocuklarının doğum tarihlerini halılarının veya keçelerinin üzerine yazmışlar. Buda nüfus kütük kayıtlarında ‘ki doğum tarihlerinden yine de farklıdır.

            Yıllar önce yazmaya karar verdiğim sülalemizin şeceresi ile ilgili temel bilgileri 15 Haziran 1983’da Yüzbaşı sülalemizden Cafer ve Cevahir'den olma Hacı Mehmet Ağbaba'nın bilgisine başvurdum. Her ailenin büyükleri birçok sohbetlerinde, sülalelerinin geçmişi ile bildiklerini defalarca çocuklarına ve akrabalarına anlatmışlar. Ancak bu güne kadar hiç bir kimse anlatılanları yazmayı düşünememiş. Bu eksikliğin başlıca nedeni, 1965'na kadar Köylerimizde okuma, yazma bilen insan sayısının azlığı ve toplum olarak, genellikle okuma ve yazma alışkanlığımızın da olmamasına bağlana bilinir.

            Hacı Mehmet dedem ile sohbete başlamadan önce her yaşlı insan gibi geçmişine derinden bir ah çekerek, bakışlarını tek noktaya dikip, kaşlarını çatarak, sakla samanı gelir zamanı atasözünü de anımsatarak, güçlü hafızası yumuşak ve pürüzsüz sesi ile cümleleri süsleyerek sülalemizin hakkında bildiklerini, soluklanmadan anlatmaya başladı. Bende ismini bilmediğim atalarımızın isimlerini ilk defa duydum ve sessizce heyecanımı gizleyerek, sözünü kesmeden anlattıklarını sevinerek yazdım.

            Bir ara başını kaldırıp yüzüme baktığında, adeta gözlerinin içi gülüyordu yüz hattında oluşan derin çizikler adeta kayıp olmuştu. Söylediklerini yazmama çok mutlu olduğunu belirterek, bu güne kadar, sülalemize ve ailemize ait şecere kök bilgileri kendisinden başkasında yoktu. Ömür’ünün son günlerine kadar bildiklerini yazacak birisini beklediğini ve o insanın bir gün kendisine er ya da geç geleceği umudunu hiç bir zaman kayıp etmediğini, böylece o günün bu gün olduğunu dile getirerek yaşadığımız durumdan son derece memnun kaldı.

            Mutluluğundan sesi titriyor, yaşamında geçmişine bakarak belki de ihtiyarlığına veya yanında olmasının istediklerinin, yanında olmamasına, derinden duygulanarak, her insan gibi Ömür’ünün nasıl geçtiğini, kendisine tekrar sorarak, derinden bir ah çekerek buğulanan gözleri, hoş tebessümü ile yanaklarımdan öptü.

            Bana aldığım notları ne yapacağımı sordu? Bende aldığım notları geliştirerek al yanlı aşiretinin ve sülalemizin tamamını kapsayacak şekilde aile şeceresini yazarak kitap halinde kalıcı bir eser haline getireceğimi ve sülalemize hediye edeceğimi ifade ettim.

            Kendisi de sülalemiz hakkında bildiklerini, bir gün her fani gibi toprak altına götürmeden, nesillerimizden, nesillerine aile şeceresinin aktarmanın fırsatını bulduğundan dolayı şimdi ölsem dahi yine de gam yemem dedi.

            Bu vesile ile bende kendisine yaşattığım, mutluluğuna ve sevincine ortak oldum. Ellerinden en içten dileklerimle öperek, gülen yüzü, hoş bakışları ile vedalaştık.

            O günden bu güne kendimi bu konuda sorumlu ve görevli kabul ederek bu işe koyularak bu güne kadar aralıksız çalışarak bilgi topladım. Aldığım notları sülalemizin aile reisleri ile yüz yüze veya telefonla yaptığım görüşmelerde, bizzat kendilerinden edindiğim ek bilgileri ve aşiretimiz hakkında şimdiye kadar yayımlanmış olan, ancak bu konuda yayımlanan ulaşa bildiğim kitapları okuyarak edindiğim bilgileri bir araya getirdim. Cumartesi günü saat 11'30 sularında 01 Kasım 2014’de bu şecereyi yazmaya başladım.

            Ne yazık ki birçok ailenin özgeçmişini bilen büyüklerimizin, birçoğunu sonsuzluğa üzülerek birer birer ahirete birlikte uğurladık. Bazı ailelerin öz geçmişini bilen şahıslar ile görüşmelerimde çok zaman kayıp ettim. Sülalemiz ile ilgili bir kitabı üç yıldır yayın evi ve kitapçılarda, izini sürdüğüm halde bu güne kadar ilgili kitaba halen ulaşamadım. Gurbet elinde olmamdan dolayı, bu şecereyi yazmaya da çok geç kaldığımın farkına, ancak sonradan vardım. Bu ve benzeri olumsuz şartlardan dolayı yine de azımsanmayacak birçok sözlü bilgi ve belgelere ulaşa bildim.

            Tecrübe aklın öğretmeni, düşüncenin rehberidir. Japon atasözünden haraketli, Köyümüzdeki büyüklerimizin, birçokları toplumun birliğini, beraberliğini, huzurunu, mutluluğunu, on planda tutarak, yaşamlarından, edindikleri bilgi ve birikimlerini, tatlı dilleri, güler yüzleri, hoş mimikleri ile Köylümüze ve yöre insanlarına nasihat ederek her ortamda yorulmadan anlattılar.     

            Kadınlarımızda erkeklerinin yüklenmiş oldukları toplumsal birlik ve beraberlik hareketlerine koşulsuz destek verdiler. Atalarımızın bu asil ve ilkeli dayanışmalarının meyvelerini başta, Köyümüzde aileler arasında bazı istenmeyen birkaç olumsuz kavgalar yaşandı. Ancak Köyün yaşamsal huzurunu derinden bozmadan, büyüklerimiz tarafından aileler arasında yaşanan birçok kavgalar suhulet ile yatıştırıldı.

            Maalesef bu gün dahi insanoğlunun bazılarının kişisel menfaatleri ve bulundukları çevrelerde birçok devletlerinde dünyaya hâkimiyet çabası ideallerinden bugüne kadar vaz geçmiş değiller. Dünyanın kuruluşundan, bu gün bulunduğumuz yirmi birinci yüz yılın başında olmamıza rağmen, hepimizin bildiği ve gördüğü gibi halen dünyanın bazı yerlerinde, insanların inançları ve etnik durumlarından dolayı özellikle başta bulunduğumuz orta doğu bölgesinde, insanlar bir birlerini adeta yok etmek için durmadan, yılmadan korkunç bir çaba içerisindeler. Bu durumlara en önemli örneklerin başında, 1914-1918 ve 1940-1944 yılları arasında yaşanan iki dünya savaşında yaklaşık iki milyon insanın yaşamına son verildi.

            Bu olumsuz örneklerden haraketli Köyümüzde insanlarımızın huzurlu, uyumlu birlik ve beraberlik içinde yaşayarak çevre Köylerde yaşayan ailelere de örnek olmasına vesile oldu. Köyümüz önceleri Ermeni yerleşim yeridir. Büyüklerimizin anlattıkları Köyümüze Nisan ayının ortalarında 1918’da ilk yerleşen bizim sülalemizdir. Sonraları diğer ailelerde pey der pey aralıklı tarihlerde Köyümüze yerleşmeye başlanılmışlar. İlk yerleşim tarihinden bu güne kadar, her zaman köyümüzde her yönü ile ailelerin ve insanlarımızın mutlu huzurlu, birlik ve beraberlik içinde uyumlu yaşamları ile yöremizde bulunan diğer Köylerde örnek olarak gösterilen merkezi Köylerin başında yerini dehada geliştirerek almıştır.

            Büyüklerimiz doğup büyüdükleri, huzurlu yaşamı olan Köylerinin suları ile yıkanarak, toprağında derin edebi hayat uykusundalar. Bütün geçmişlerimizin ruhları şad olsun. Atalarımızın bizlere bıraktıkları acı ve tatlı anıları ve yaşamlarından birkaç izleri ancak bugünde, özellikler köyümüze geldiğimizde canlı canlı hatırlayarak, onları hasretle, derin ve en içten özlem ile hep birlikte geçmişimize bir ah çekerek anıyoruz. Aramızda olmamalarının büyük üzüntüsünü bu günde birlikte hep birlikte yaşıyoruz. Gidenlerin geri gelmeyeceğini, ancak zamanı ve saati geldiğinde, bizleri de aralarında görmek istediklerini, ne yazık ki hepimiz biliyor ve günümüzü hep birlikte bekliyoruz.

             Köyümüzde insanların uyumlu yaşamında birinci etken, büyüklerimizin,  Köyümüz halkını olumlu yönde etkileyerek kendi yaşam ve davranışları ile bizlere örnek olmalarıdır. İkinci etken Köyümüzden 1955’dan beri gençlerimizin gurbete çıkarak İstanbul'da çalışmaya başlamaları sonucunda yaşadıkları şehirlerin kültürü ile gençliklerinde tanışmaları. Gurbetçilerin yaşadıkları şehirlerin yaşamından edindikleri olumlu yaşam kültürüne başta kendileri uyum sağlayarak Köyde yaşayan ailelerinde kısa zaman zarfında köylerine taşıdılar. Böylece Köydeki ailelerin şehirlerin yaşam kültürü ile tanışarak yadırgamadan edepte oldular.

            Diğer üçüncü etkende yöremizde başta din görevlilerinin toplumumuzun kültürüne uygun hareket ederek tutum ve davranışları ile insanlarımıza örnek olmaları. Bu konuda aralıksız çalışarak üstün gayretleri ile sonucunda, İslam dinimizin farz, vacip ve sevgili peygamberimizin sünnetlerine uygun söylem ve davranışlarını, bu güne kadar hiç ara vermeden, yılmadan, yorulmadan ısrarla insanımıza anlatarak sıkı bir eğitimden geçirerek, ailelerin ve insanımızın yaşamlarına ve geleceklerine, ışık tutmaları olumlu sebeplerin vaz geçilmezi sayılabilir.

            Yöremizde özellikle toplumumuzu olumlu etkileyen bu üç etken ve diğer sayıla bilecek, toplumun geçmişinden, bu güne kadar geliştirerek taşıdığı olumlu örf ve adetlerde önemli bir yer teşkil etmektedir.

Toplumun bunca gayret ile kendini olumlu yönde geliştirmesine rağmen, maalesef bu gün Köylerde azda olsa bir elin parmağının sayısını geçmeyerek sayısı kadar, bazı insanlar tarla sınırını bozmaya, hazine malını kullanmaya yeltenmeye, toplumun huzurunu bozmaya yönelik fitne ve fesat sözleri üretip ve taşımaya, devam eden insanlarımızda azda olsa bu günde rastlıyoruz.

            Sonuç olarak toplumumuzu ve hepimiz olumlu yönde etkileye, insanlığa birlikte faydalı olmaya, yaşamımızın her anında durmadan, yılmadan devam etmeyi yaşamımızın vaz geçilmez maddesini edelim. Her hane evinin önünü süpürürse yaşamımızı olumlu ölçüde dehada yaşanabilir hale hepimiz birlikte getire biliriz.

            Yöremizde bazı Köylerde, Köyümüzde yaşanan olumlu toplumsal ve kültürel sosyalleşmeye zamanında ayak uyduramadılar.  Bu gecikmeden dolayı diğer bazı Köylerde insanlar arasında yaşanan ufacık meseller, önlenemeden büyüyerek aileler ve akrabalar arasında istenmeyen, kavgaların yaşanmasına ve huzursuzluklara neden oldu. Bu olumsuz durumlarda, birçok aile mağduriyet yaşayarak istemeyerek doğup büyüdükleri topraklarını terk edip vatan garibi oldular.

            Ancak bazı aileler olumsuz şartlarda göçtükleri şehirlerde, yaşam koşulları hiç tahmin edemeyecekleri ölçüde dehada olumlu yönde iyileşti. Her şerde bir hayır vardır. Bu arada her zaman geçerliliğini böylece yaşanan olaylar ile böylece korumuş oldu. Yine de Köylerinde doğup büyüyen, nesillerin gözleri hep topraklarında kaldı. Toprakları gurbetçileri, gurbetçilerde topraklarını ve geride bıraktıkları yaşamlarını, iki sevgili gibi bir birlerini durmadan yaşamlarının son nefesine kadar çok derinden hep bir birlerini andılar.

            Böylece şehir hayatından mutlu olamadan, gurbetçilerin birinci göbek nesilleri ebedi hayata gözlerini gurbet elinde atalarından ayrı yerlerde yumdular. Birçoklarını gurbet elinden götürüp, doğup büyüdükleri ve hasret kaldıkları topraklara gömdüler. Ancak son zamanlarda birçok aile büyüklerini gurbet elindeki soğuk topraklarına gömüldüler. Ancak gurbet elinde yapılan definlerde Köyde yaşamış nesiller tarafından bu ayrılığı bu günde asla kabullenemiyor. İstenmeden yapılan definlerde, sonradan insanlarımız arasında bazı burukluklara neden oluyor. Ancak gurbette dünyaya gelen nesillerimizde, zamanı geldiğinde ikinci ve üçüncü göbek nesillerde, gurbet elinde yapılacak definlere alışmış olacaklar.

            Ancak bizler her zaman doğduğumuz toprağımıza, Köyümüzün suları ile yıkanıp gömülmeden asla vaz geçmedik hiç bir zamanda vaz geçmeyeceğiz. Nesillerimize asla vaz geçmeyeceğimiz vasiyetimizdir.

            Anne ve babalarımızın biz çocuklarına verdikleri terbiye ile başta ailemize, komşularımıza ve bütün insanlara saygılı davranarak insanlara hürmet ve saygıda asla kusur etmemeyi bizlere her seferde öğrettiler. Bu disiplinli aile öğretisine örnek olarak bu gün dahi şehirlerde toplu taşım vasıtaların da, bizim nesiller, ancak oturdukları koltuklardan kalkarak, büyüklerine oturdukları koltuklarını saygı ve hürmet ile terk ediyorlar. Bizim nesiller anne, baba ve büyüklerini mutlu etmek için olumsuz ve çok zor şartlarda da adeta bir birleri ile yarıştılar. Geriye dönüp baktığımızda, keşkeklerimizin sayısı çok azdır.

            Ancak geçmişte birçok imkânsızlıklardan dolayı, büyüklerimize sunamadığımız imkânlara bugün kavuştuk. Atalarımız bu durumumuzu umarım görüyorlar. Ne yazık ‘ki bu gün aramızda değiller. En çok sevdiğimiz mallarımızdan büyüklerimizin hayrına ve hayratlarına, dünya telaşesinden fazla kapılmadan yerine getirmeyi asla ihmal etmeyelim. Böylece ahiretinize yapacağımız yatırımlara çok sevinin. Çünkü ne fani dünyaya nede mallarına çok güvenmeyin. Dünya malının ilk sahipleri bu gün aramızda değiller. Son sahipleri bizlerde ahirete gitmek için sıraya girmişiz. Bu durumda zamanı vakti ve saati geldiğinde bizlerde ebedi ahirete gideceğiz.

            Bizim nesiller bir evde kalabalık ortamlarında kıt imkânlarımız ile sofrasındaki yemek tabaklarına, ailemizden birkaç kişi birlikte kaşık salladık. İki veya üç odalı evlerimizde sıkışık halde birlikte yaşadık. Annelerimiz bir karpuzun dilimleyerek aile fertlerine adil pay etiğini gördük. Bazen karpuzu pay eden annemizin, çocuklarına cömert davranışından dolayı, kendisine karpuz payının kalmadığına üzülerek, biz aile fertleri birlikte şahit olduk.

             Bu durum karşısında duyarsız kalmayarak annelerimize, karpuz paylarımızdan ikram ettik. Ailece nasip ve kısmetlerimizi bir birimiz ile birlikte bölüşerek, iyi ve kötü günde bir birimize kenetlenerek çok mutlu birer aile bireyi olarak bizleri topluma kazandırdılar. Sonunda er ya da geçte olsa her aile bireyi gibi ana ve baba yuvasından birer birer ayrılarak, kendi mutlu yuvalarımızı kurduk. Ne yazık ‘ki ana, baba, akraba, eş, dost ve büyüklerimizin bu gün aramızda olmamalarını, yaşamımızın her anında özlemle ailece de derinden his ediyoruz.

            Bugün birçok şahıs ve aileler geçmişlerine göre hayal bile edemedikleri ekonomik sosyal ve ekonomik olanaklara kavuştular. Bu olumlu duruma karşılık özellikle şehirlere göç eden gurbetçi aileler arasında, birlik beraberlik, yardımlaşma, zor günlerde kenetlenme, gibi temel aile ve toplumsal değerlerimizi birer birer kayıp etmeye başladık. Birkaç birey kayıp edilen, bu değerleri yeniden kazanmaya ancak çaba harcıyoruz. Fakat bu güne kadar, bu konuda arpa boyu yol alamadık.

            Toplum olarak özellik ile 1980'dan sonra öyle bir nesil ile karşılaştık ‘ki. Anne ve babasının ve aile büyüklerinin ve akrabalarının sözlerini dinlememek için adeta yeni baştan yaratılmışlar. Bu neslin manasız tutum ve davranışları sonucunda ailelerin yaşamında, açmış oldukları, tamir edilemeyecek derecede olan ekonomik meselelere gün geçtikçe yenileri eklenerek sorunlar yumağı artarak devam ederek aileleri içten kemirerek adeta yok etmeye götürüyor. Bu olumsuz duruma toplum olaraktan acilen çare aradığımız halde, bu güne kadar olumlu yönde bir çözüm yolu bulamamanındı üzüntüsünü hepimiz yaşıyoruz.

            Bizim ve bizden önceki nesillerimiz yaşamları boyunca, aza kanat etmeyi, yokluğa, sefilliğe, olumsuz şartlara karşı göğüs germeyi, karşılıksız yardımlaşmayı, ortaklaşa ve adil paylaşmayı, ulaşa bildiği nimetler ile yetinip mutlu olmayı, sahip olduğu kıt imkânlara asla isyan etmemeyi, aile fertleri ile birlikte yaşayarak öğrendik. Edindiğimiz bu aile terbiyesi ile bizim yaş gurubumuz, yaşamımızda topluma birer faydalı birey olmak için her zaman, gayret ve çaba içerisinde olduk. 

            Atalarımız ve onların ataları, yaşamlarında bizden dehada sabırlı, metanetli, karşılaştıkları zorlukların üstesinden gelebilen, azimli, çalışkan mert, sözlerine güvenilen birer insan olarak yaşadılar. Atalarımızın bu asil dürüşü yaşamları nesilden, nesillere aktarılarak bizlere de ulaştırdılar. Atalarımızın öğretileri bizim toplumsal ve aile yaşamamıza daima vaz geçilmemiz oldu.

            Birinci dünya savaşında yaşanan kargaşadan dolayı, aileler muhacir olarak çok zor şartlarda, doğup büyüdükleri topraklarından koparak göç etmek zorunda kaldılar. Atalarımız yaşamın acımasız yönleri karşısında asla geri adım atmayarak bu amansız mücadeleden, yüzlerinin akı ile çıktılar. Bu gün aramızda olmayan atalarımızın yokluklarına ancak ah çekerek özlemlerini yüreklerimizin derinliklerinde kor olan ateşini hepimiz yaşamımız boyunca birlikte yaşıyoruz. Bizden sonra gelecek nesillerimizde, biz atalarını derinden özleyerek yaşamlarına devam edecekler.

            Atalarımız her zaman hallerine şükür ederek bizlere, yaşamlarından özetle söz ederken, hayatın zorlukları onları bayağı yıpratmış ve yorgun düşürmüştü. Bizler işte bu asilzade nesillerin evlatları olarak, atalarımızın bin bir zahmetlere katlanarak bize emanet ettikleri, toplumsal kültürümüze gelenek ve göreneklerimize bağlı kalarak cennet vatanımızın kıymetini her zaman fazlası ile bildik. Sıra siz saygı değer gençlerimiz ve nesillerinizdedir. Atalarımızın, ruhlarını ve gönüllerini incitecek asla hiç bir olumsuz tutum ve davranışın içinde sakın olmayın. Şunu unutmayın vatan her bir ferdin öz evidir.

            Özelikle 1980'dan sonraki nesillerimizin birçokları, bizim nesiller kadar üretken ve çalışkan değiller. Vahşi kapitalizmin aşırı tüketiminin rüzgârına kendilerini kaptırmışlar. Çok kontrolsüz, manasız birer tüketici olmuşlar. İnsanlar yaşamlarını kredi kartına uyarlayarak aşırı ve karşılıksız borçlanmaya bağımlı hale gelmişler. Bu nesil üstelik meslek sahibi ve ekonomik bağımsızlıklarını kazandıkları halde, birçokları bu gün girdikleri ekonomik sıkıntının içinden, çıkmak için gayret ediyorlar. Maalesef birçokları huylarını değiştirmediklerinden dolayı, düzlüğe bir türlü çıkamıyorlar.

             Buda yetmemiş gibi anne ve babalarını yalnız başlarına bırakarak 40-60 m2 evlerde tek başlarına yaşıyorlar. Ülkemizde evlenme yaş ortalaması otuz beşe çıktı. Bu yaş gurubunda ‘ki evlenen geçlerimizde çok kısa zaman zarfında evliliklerini özellikle ekonomik ve sosyal uyumsuzluklardan dolayı sonlandırıyorlar. Toplumumda yaşanan bunca olumsuzluklara rağmen, halen ayaklarını yorganlarına göre uzatamayan ve dar gelirli birçok ailelerde, aynı sıkıntıdan dolayı eşler arasında şiddetli geçimsizlikler yaşanıyor.

            İnsanları huylarından vaz geçirmek için çaba içinde olmayın, ozanların dediği gibi cahille sohbeti kesin ve bu yolda boşuna zaman harcamayın. Çünkü iş işten geçmiştir. Ağaç yaş iken eğilir atasözünden hara ket ile ancak çocuklarınızı küçük yaşta aile ortamında, gerekli uygun eğitimi vermek için çok çaba harcayın. Sonradan boşuna uğraşmak zorunda kalmadan, çocuklarınızın yaşamlarını kolaylaştırmış olursunuz. Dünyada genel kabul görmüş birçok görüşe göre, dünya nüfusunun %50'ni muhatap alarak zaman harcamayın diyorlar. Son zamanlarda bu konu üzerine yapılan diğer araştırma sonuçlarında bu oranın %60 çıktığını tespit etmişler.

            İnsanların plansız, hesapsız, düzensiz ve uyumsuz yaşamları sonucunda aile hayatlarında çok büyük olumsuzluklara sebep oldu. Durum sokaklara taşındı. Ülkemizde özellikle 2008’dan sonra kadınlarımızın sokak ortasında, eşleri tarafından darp edilerek hayatlarına son verildiğine, toplum olarak çaresizce ve üzülerek hep birlikte şahit oluyoruz. Şehirlerde artık kavga eden insanımızın, kavgalarını ayırmaya dahi birçok insanımız artık kalkışmıyoruz. Asırlarca kazandığımız aile ve toplumsal değerlerimizi, ne yazık ‘ki bu gün birer birer kayıp olmasına veya avuçlarımızdan uçup gittiğini seyir ediyoruz.

            Bu gün Devleti yöneten idarecilerimizin, yaşanan toplumsal problemi çözmek için acil çare üretmeleri gerekir. Ancak aldıkları tedbirler, bu gün çok yetersiz kalıyor. Gün geçtikçe, birçok meselede olduğu gibi zamanında ve yerinde alınamayan tedbirlerde toplumun yaşamında büyük tahribatlar açarak zarar vermeye devam ediyor.

             Türkiye Büyük Meclisimizde ve patilerin her haftanın Salı günlerinde yaptıkları gurup toplantılarında, siyasi liderlerin ve vekillerin bir birlerine, adeta hakaret edercesine ağır sözler söylemeleriyle ne yazık ‘ki toplumumuzu gerdikleri gibi, genç nesillerimizde çok kötü birer örnek oluyorlar.

             Bütün Dünyada ‘ki toplumlar, önceleri göçebe hayatını yaşadılar. Sonra tarım ve hayvancılık yaparak yerleşik düzene geçtiler. Buradan edindikleri sermaye birikimlerini ile sanayi ve endüstri yatırımlarına dönüştürdüler. Bu durum sonucunda şehirlerde, sanayide çalışacak insan gücüne ihtiyaç hâsıl oldu. İnsanlarda Köylerinden, beldelerinden ve küçük şehirlerden göç ederek sanayideki açık olan iş gücü ihtiyacını karşıladılar.

             Şehirlere çalışmak için göçen, gurbetçi aileler akrabalarını, haliyle özlediler. Bu gün için ancak çok yakın akrabalar ancak çocuklarının düğün ve sünnet törenlerinde veya zorunlu olan taziyelerde bir araya gele biliyorlar. Gurbetçi ailelerin ekonomik, sosyal ve kültürel durumlarında yaşanan olumlu gelişmeler sonucunda, insanların bir araya gelerek başta Köy, belde ve şehirleri adına sosyal yardımlaşma ve dayanışma derneklerini kurdular. Oluşturdukları toplumsal ve ekonomik güçleri ile Köy ve beldelerinde festivaller düzenleyerek bir araya gelerek, bir birleri ile hasret giderip, aralarında kopuk olan akrabalık, dostluk, arkadaşlık, bağlarını tekrar kurarak güçlendirdiler.

            Böylece gurbetçi gençlerimizde akrabalarını tanıma fırsatına kavuşarak, bazı gençler bir birlerine karşı sevgi besleyerek evlenmiş oldular. Şehirlerin zor yaşamı ile başa çıkmanın yolunu, aileler kurdukları derneklerin vasıtası ile ancak bir araya gelerek birlik ve beraberlik ruhu ile insanlarımız sırt sırta, omuz omuza, vererek, güçlerine güç katıp, birçokları için zor olan şehir ve gurbet yaşamlarını böylece kolaylaştırdılar. Ekonomik durumu yeterli olan ailelerde, dost ve akrabalarını karşı besledikleri özlem duygularını bir araya gelerek giderip, psikolojik yönden çok mutlu oldular.

            Bu arada 01.06.2016 tarihinde Köyümüz adına Sultanbeyli-İstanbul'da dernek kurdular. Başta emeği geçenleri, Berneli olarak yürekten kendilerini kutluyorum. Genç nesillerimiz hayatınızda vaz geçemeyeceğiniz birçok değerleriniz vardır. Ancak Köyümüzün derneğinizde bu vaz geçemeyeceğinizler in arasına alın ve her zaman sahiplenmeyi asla unutmayın. Gurbetçiler ancak Köylerinin dernekler vasıtası ile bir araya gelerek şehir ve gurbet yaşamlarını ancak bu yolla kolaylaştıra bilirler.

            Gurbetçi aileleri, yazılı şecere belgesinde bir araya getirmeyi başardığımızda, evlerinde başuçlarına koyacakları veya yanlarında taşıyacakları aile şecerelerini,  açıp baktıkların da, biranda kendilerini,  doğup büyüdükleri topraklarda bulacaklar. Arkadaşları ile birlikte ağlayıp, birlikte güldükleri, hatıraları zihinlerinde birer birer canlanarak, gözlerinin önünden film şerdi gibi geçecek. Kısacık yaşamlarında sadece birkaç anı veya hatıraları ile baş başa kalarak derinden, geçmişlerine dönük ah çekecekler.

            Yağmur yağdıktan sonra, sis bulutlarının vadilerin derinliklerine daldığı gibi sizlerde hatıralarınızın etkisi ile baş başa kaldığınızda, eş, dost, akraba, arkadaş, komşu, anne ve babalarınız aranızda olmayacaklar.
Bu gün yokluklarına hepimiz çok üzülüyoruz. Lakin gidenler geri gelmiyor. Sis bulutları vadiyi terk ederek dağların başına gelin tacı olduğunda, sizlerde yaşamınızdan hatırlaya bildiğiniz bir kaç anılarınız ile tekrar baş başa kalarak yine gurbette yaşamınıza devam edeceksiniz. Birçok akrabamızı ebedi hayata birlikte uğurladık. Acılarını hep birlikte paylaştık, yokluklarına birlikte üzüldük.  İnsanoğlu ne kadar yaşlanırsa, yaşlansın, birçokları yaşama sevincini ve duygusunu asla kayıp etmiyor.

            Gün gelecek bizim gibi mezarlıklara uğradığınız da atalarınız, anneniz, babanız, arkadaş ve emsallerinizin, mezar taşlarını birer birer okuyacaksınız. Sağ kalanların sayısı gidenlerden çok az olduğuna da bizim gibi şahit olacaksınız.

            Belki de kalanın sadece siz veya bir kaç arkadaşınızın olduğunu da göreceksiniz. Bu durum karşısında bazı insanlar mezarlıktan dahi geri dönmeyi, asla istemeyecek. Fakat ne fayda hayatın bu acı gerçek yüzünü görmeye de bizler gibi siz genç nesillerde hazır olun.

             Hiç bir zaman unutmayınız, annenizi kayıp ettiğinizde, örtündüğünüz yorganınızı, babanızı kayıp ettiğinizde giydiğiniz paltonuzu, kardeşlerinizi kayıp ettiğinizde giydiğiniz ceketinizi, eşinizi kayıp ettiğinizde can gömleğinizin üzerinizden birer birer gittiğini her insanoğlunun yaşadığı gibi yaşayacaksınız. Bu durumdaki insanlarımız üzerinde kalan atletleri ile dört mevsim iklim koşulların da ancak yaşamaya çalışıyorlar.

            Kayıp ettiklerinin üzüntüsü ile sığınacak sıcak birer yuvaya acilen ihtiyaçları vardır. Hepimiz içtenlik ile dua edelim ‘ki hayatımızın bu son durumunda, hayırlı evlatlarımız, torunlarımız, akrabalarımız, komşularımız, eş, dost ve Köylümüz ile baş başa kalarak birlikte mutlu yaşamayı Allah hepimize nasip etsin.

            Anneniz, babanız, kardeşleriniz, eşiniz ve çocuklarınızın her birinin kıymetlerini ayrı ayrı biliniz. Gün gelecek birçoğunun, acılarını yaşayarak yokluklarının, derin üzüntüsünü ve kederini yaşayacaksınız. Her birini kayıp ettiğinizde, acıları birer ok gibi yüreğinizin derinliklerine saplanacak. Okların darbeleri ile acılan yaralar, bizleri yorgun, bitkin, argın ve güçsüz hale getirdiği gibi. Sizleri de zamanı geldiğinde aynı duruma getirecektir. Bir gün gelecek artık bizim gibi, hayatın bu acımasız acıları karşısında direnecek haliniz dahi kalmayacak.

            Atalarımız hayatın bu acı yanını yaşadılar. Ancak aile reisi olarak bizlere fazla his ettirmedeler. Gözyaşlarını bizlerden gizleyerek gönüllerinin derinliklerine akıttılar. Bu acıklı durumlarda boş dünya deyip acılarını geçiştirdiler. Şimdi anlıyoruz 'ki amaçları bizleri fazla üzmemek için hayattın acı yüzünü bizden gizlemeye çalışmışlar.

            Çok kederlendiklerinde arka ceplerinden çıkardıkları tütün tabakalarından, sardıkları kalın sigarayı, sigara ağızlığına takarak ciğerlerinin derinliğinden çektikleri nefesleri ile sigaralarını tüttürdüler. Yüzleri asık kaşları çatık, gözlerini tek noktaya dikip melül melül bakışları ile geçmişlerini seyir ettiler. Bizlerde bu durumları karşısında, onlar gibi üzülüyorduk. O gününün şartlarında aile yaşamında vazgeçilmez kurallar hâkimdi. Bizim yaş gurubu nesiller aile ortamında özellikle babamız ile karşılıklı oturarak sohbet etme imkânımız olmadı. Ancak annelerimiz ile rahatça sohbet edebildik.

            Amacım atalarımızın ve bizim yaşamlarından siz gençlerimizi ve gelecek nesillerimizi haberdar ederek bilgilendirmek ve atalarımızın yaşamından alacağınız dersleri yaşamınızın eksik yönlerini tamamlamanıza yardımcı olmaktır. Hepimiz birer faniyiz, bizlerde günümüz geldiğinde elbette toprak olacağız. Sizlere bıraktığımız bu şecere insanlık var oldukça, sizler ve nesilleriniz tarafından, yazılarak geliştirilerek, bayrak yarışı gibi elden ele yere asla düşürülmeden aile bireyleri aralarında, bir birlerine devir edecekler. Bizler bugün nesillerimizi nasıl hasret ile yâd ediyorsak, gelecek nesillerimizde bu vesile ile bizleri ve sizleri birer birer yâd edecekler.

            Benim gibi gurbette olanların, birçoğu Köyümüzün suları ile yıkanıp, doğduğumuz topraklarda sonsuz yolculuğa belki uğurlanmayacağız. Ancak bizlerde dedelerimizin, ninelerimizin, anne, baba, kardeş, komşu ve arkadaşlarımızın defin edildikleri ait olduğumuz topraklara defin edilememenin üzüntüsünü şimdiden yaşıyoruz.

            Ancak gençler yakınlarınızın kabirlerini dini bayram ve kandil günlerinde veya istediğinizde diğer günlerde ve her zaman rahat ziyaret edememenin derin üzüntüsünü yaşamayın. Bu vesile ile anne, baba ve akrabalarınızın kabirlerini ikametgâh ettiğiniz yerlerden uzak topraklara defin etmeyin. Bura da üzülecek olan sadece vefat eden akrabanız olsun. Atalarınızın kabirlerini sık sık ziyaret edin ‘ki ruhlarını şad edebilesiniz. Sizlerde kabirleri ziyaret ettiğinizde ancak atalarınız ile olan hatıraları tekrar yaşamış olursunuz.

            Bu sebep ile bir anda dünya meşakkatinden kurtulup, ahiretinize yatırım, yapmaya başlamış olursunuz. Dolaysıyla sadece kabirleri ziyaret ettiğinizde ancak ahireti ve ölümü hatırlamış olmayınız. Ben gurbetin bu acıyanından dolayı, ayrı mezarlıklara defin olmaya, mecburiyetten şimdiden razı oldum. Hiç olmasa ailelerimizin soyağacında bir araya gelmiş olmamız dahi, biz gurbet elinde olanlar için bu günün şartlarında bizleri yeterince mutlu ve bahtiyar etmiş oldu.

            Şunu unutmayın örneklersek insanlar yaş gurubu olarak dünyaya geldiklerinde bir ada ada, yaş gurubu itibariyle birer orman alanı olarak düşünürsek. Alandaki ağaçları veya gülleri birer insan olarak kabul ettiğimizde. Orman alanında aynı emsal insan gurubu günü geldiğinde ahirete birer birer göçen, insanımızın ağaçları veya gülleri kuruyarak solmuş olacak. Yerlerine tekrar ağaç veya güller artık yeşermeyecek. Haliyle alanda kuruyan ağacın veya güllerin yerini ebedi, hayata göçenlerin kabirleri doldurmuş olacak.

             Bir zamanlar ağaçlar ve güller ile donanan alanda oturup etrafınıza baktığınızda, göreceğiniz ilk şey, sizin ile birlikte önceleri birer gül ve ağaç olan emsallerinizin, solan gül ve ağaçlarının yerini tek tek kayıp ettiğinizin emsallerinizin kabirlerini göreceksiniz. Zamanı geldiğinde ormanlık alanda ne gül nede ağaç kalmayacak. Sonunda alanın tümü ve zamanı geldiğinde orada sezinde gülünüz ve ağacınızın solacağını kendiniz asla görmeyeceksiniz ancak nesillerimiz görmüş olacak.

            Bu hazin duruma derinden ah çekerek üzülen atalarınız, gibi bizlerde geçmişimize ah çekerek çok üzüldük. Günü geldiğinde sizlerde bizler gibi üzüleceksiniz. Ancak insanlar yalnızlaştıkça kayıp ettiklerinin özlem ve ayrılık duygusu ile hassaslaşan, yaralı bedeni, hayatın zorlukları karşısında üşüyor ve yüreği derinden titriyor. Hayatın bu gerçek yönüne üzümleyim ancak ders alın ve ahiretinize her gün yatırım yapım. Sizlerde kendinizi üzmeden hayatın bu gerçeği karşısın her zaman hazır ve nazır tutun.

            Çünkü birçoklarının insan ömrü üzerine söyledikleri sözlerden, Ömür üç gün dür, dünü yaşadık, yarına kavuşmamız meçhul, gün bu gündür, o halde ömür üç gün değil sadece yaşadığımız bir gündür. Ömrün süresini iki namaz vakti arasındaki zaman kadar olduğunu söyleyenler vardır. Ana rahminden geldim pazara, pazardan aldım kefenimi gittim mezara. Ömür asansörün katları hızı çıkış misali ile ilerliyor. Bunun gibi insan ömrünün kısalığını üzerine söylenen birçok veciz sözler vardır. İslam âlimlerinin belirttikleri gibi, insanoğlu ömürlerini hayırlı işler ile meşgul olarak geçirirseler ömürleri uzundur. Ancak hayırsız, manasız ve anlamsız işlerde geçirmişseler vah geldi hallerine.

            İnsanlar kış mevsiminde yazı, yaz mevsiminde kışı, sonbaharda ilkbaharı yaşamak istese de, ne yazık ‘ki yaşları altmış olduktan sonra kış mevsimine giriyor. Dolaysıyla kış mevsiminden çıkamadan, ne ilkbaharı, ne yazı ve nede sonbaharı tekrar görmek istese de, artık bir daha göremeden edebi hayat yolcukları böylece sona erimiş oluyor. Bu duruma örnek ben 22 Ağustos 2016 Pazartesi günü saat 13'40 sularında evimde kalp krizi geçirdim. Çorum Hitit Üniversitesi Hastanesinde 27 Ağustos 2016 Cumartesi günü saat 11'40 sularında kendime geldim. Gurbet elde akrabalarımın, Kars, İstanbul ve İzmir'den gelip beni hastanede ziyaret etmelerine, gelemeyen akraba ve dostlarımızın beni telefonları ile arayıp acımı paylaşanlara, çok memnun oldum.

            Beş dakika içinde 61 yaşlık ömrümüzün sonlandığını bizzat kendim yaşadım. Ancak altı günde içinde hiç bir şeyi hatırlamıyorum.  Sağlığım elverdiği müddetçe şeceredeki eksikleri gidermeye çalışa cam. Biz öldükten sonrada yazdığım şecere eseri vasıtası ile bu günün ve gelecek nesillerimiz hepimizi birer birer anacaklar.

            Yaklaşık elli yaşınızdan sonra, akraba eş dost, arkadaşlarınızı kayıp ettikçe telefonunuzun rehberinde kayıtlı bulunan kayıp ettiğiniz şahısların telefon numaralarını ve isimlerini üzülerek ve istemeyerek tek tek rehberden silmek zorunda kalacaksınız. Yaşınız ilerledikçe bu işlem dehada artarak ve size acı çektirerek devam edecek. Yaşamımızda israf etmeden, dağıtıp saçmadan düzgün yaşamaya özen gösterin. Çünkü zaman gelecek istediğiniz gibi yemeye ve içmeye başta sağlığınız müsaade etmeyecek. Giymek istediğinizde vücudunuzun fazla kilolarından dolayı giyemeyeceksiniz.

            Bu vesile ile bu şecereyi yazarken, ebedi hayata uğurladığımız her şahıs ile olan hatıra ve anılarımı yeniden yaşadım. Çok derinden duygulandım ve üzüldüm ve gurbet üzerine yazılan çok dinlediğim aşağıdaki şarkıya da isteyerek ve severek yer ayırdım.

            Gurbet oka dar acı ki, navarsa içinde

            Her şey bana yabancı, her şey başka biçimde

            Ben gurbette değilim, gurbet benim içinde

            Ne bir arzum ne emelim, yaralanmış bir elim

            Ben gurbette değilim, gurbet benim içimde

            Eriyorum git gide, elveda her ümide

            Gurbet benliğimi de, bitirdi bir biçimde

            Ne bir arzum ne emelim, yaralanmış bir elim

            Ben gurbette değilim, gurbet benim içimde

            Güfte Kamalattın Kamı Kamu, Beste Yıldırım Gürses, seslendiren Çiğdem Kır Ömer oğlu Yakın. Bu şarkıyı gurbetçiler yürekten söyleyerek bugünlere taşımışlar. Gurbette olduğum içinde elimde olmadan çok hüzünlendim. Şecereyi yazmaya ara verdim, kendimi manevi yönden toparladıktan sonra tekrar yazmaya başladım. Birçok aile ve akraba ile telefon vasıtası ile tanışama fırsatını buldum. Ancak şecereye her eklediğim bilgi ile çok mutlu oldum. Bu sebeplerden dolayı yazma işlemi beklemediğimden de çok daha fazla zamanımı almış oldu.

            Biz insanlar hayatın gerçekleri karşısında üzüldüğümüz gibi, mutlu olduğumuz günlerimizde çok oldu. Hayata yaşama sevincimizi, umutlarımızı, insanlara olan sevgi ve saygımızı, adil olmayı, akrabaya yardım etmeyi, bu güne kadar kendimize ilke edindik. Amacımızın birçoğunu da, Allah’ımıza çok şükürler olsun ‘ki yaşamımız boyunca ulaşabildik.

            Eninde sonunda birçok insanın hayatında yaşadığı gibi geçte olsa son zamanlarımızı ibadet ederek çok mutlu ve bahtiyar olmanın yolunu böylece Allah’ta bizlere çok şükür nasip etmiş oldu. Umarım siz saygı değer gençlerimiz ve gelecek nesillerimizde inşallah bizden dehada mutlu, bahtiyar, huzurlu, yaşayarak birlik ve beraberliklerini koruyarak, başta aileniz ve akrabalarınıza yardım etmeyi hiç bir zaman ihmal etmeyerek mutlu yaşamanızı ailece en içten dileklerim ile temenni ediyorum.

            KARS İLİMİZİN TARİHİ

            Karsın bilinen ilk sakinleri hurilerdir. Daha sonra Hititler, Urartular, M.Ö 8.'da Kimmerler ve Asurlar, M.Ö.7.'da İskitler, M.Ö.6.'da Perslerin Kralı Dara Kafkasya seferini Kars’tan geçerek yapmıştır. M.Ö.4.'da Makedonya Kralı İskender Persleri yenerek hâkimiyeti ele geçirmiştir. Persler ve Ermeni beylikleri zaman zaman yörede bir birlerine üstünlük sağlamışlar. M.Ö.1.'da Pontus Krallığını yıkan Romalılar bölgeye hâkim olmuşlar. M.S.1.'da Partlar, Sasaniler ve Romalılar arasında bir birlerine karşı galip gelerek vilayetimiz aralarında el değiştirmiştir. M.S.395'de Roma imparatorluğu ikiye ayrıldı. Böylece Doğu Anadolu Bölgesi Doğu Roma Bizans imparatorluğunun hâkimiyet alanı olmuş oldu.

            M.S.7.'da İslam Orduları bölgeyi istila ettiler. Ermeni derebeyleri, Abbasî halifesine tabi oldular. Bölge ahalisi kitleler halinde İslamiyet’i kabul ederek Müslüman oldular. Selçuklu Sultanı Alpaslan komutan tarafından 1064'da Ani şehri fethedildi böylece bölgede yeni bir tarihin başlangıcı yaşandı. Kars ilk defa Selçuklu hâkimiyetine geçerek Anadolu toprakları Türkler ile ilk defa tanışmış oldular. İlhanlılar, Celayir’iler, Timurlular, Karakoyunlular ve Akkoyunlular muhtelif tarihlerde Kars yöresinde hâkim olarak hüküm sürmüşler.

            Yavuz Sultan Selim Çaldıran savaşından dönerken, Kars kalesi yakınlarında ordu birlikleri ile birlikte konaklamış. Kanuni Sultan Süleyman Hanın 1548'da'ki ilk yönetiminde, Kars İran’ın hâkimiyetinden, Osmanlı imparatorluğunun hâkimiyetine geçti. Sultan III. Murad 1579'da Kars'ı yeni baştan, başa imar etti. İran ile 1639 yılına kadar Doğu Anadolu Bölgesinde defalarca yöreye saldırılar düzenlediler ve birçok defa hâkimiyet sağladılar. Kars'ta 29 Mayıs 1664’de bir hafta devam eden deprem dolaysıyla özellikle Kars ve Ani şehirlerinde büyük hasarlar oluşturdu. Böylece depremden sonra Kars ve Ani şehirleri yeni baştan tekrar imar edildiler.

            1807'da Ruslar Karsı işgal etmek için ordu birlikleri şehrin yakınlarına kadar yaklaştılar fakat başarılı olamadılar. Ancak 1821-1822' da İranlılar yöreye tekrar akınlar düzenlediler. Ruslar 15 Temmuz 1828' de Kars’ı sekiz ay işgalleri altında tuttular. Sonra 29 Eylül 1855' de Ruslar Kars’ı tekrar işgal etmek için ikinci defa taarruza geçtiler. Ancak Müşir Mehmet Vasıf Paşa emrindeki Osmanlı ordu birlikleri tarafından, yöre kahramanca savunularak Rusların Karsı işgalleri önlenmiş oldu. Bu olaydan sonra 1200 akçe bastırılarak Kars’a Gazilik unvanı verildi.

             Ruslar 1877-1878 yılları arasındaki 1293 hicri yılında Kars’ı tekrar işgal ettiler. 30 Ekim 1920' ne kadarda işgal ettikleri Kars ve yöresini aşağıda ‘ki idari yapılanmaya, ayrılarak yönettiler. Bu idari yapılanmada Ruslar bölgede 40 yıl hüküm sürdüler, bir kaç defa detaylı ve kapsamlı nüfus sayımı yapmışlar. Ancak 1889'da Kars merkez, nahiye ve Köylerinde yaptıkları nüfus sayım belgeleri Gürcistan arşivlerinde halen mevcuttur. İlgili kaynak bilgilerini Kağızman’ın Kabakom Köyünden 1955 doğumlu Rahat Alakom'un eserinden yararlanarak aktardım.

            Kars merkezin 10 mahallesinde 1889'da Ruslar tarafından yapılan nüfus sayım sonuçları.      

            1-Abdiağa Mahallesinde, 1- Rus 33, 2- Rum 17, 3-Fas 12, 4-Kürt 16, 5-Ermeni 181, 6-Türk 138, toplam 397 kişi yaşıyormuş.

            2-Ermeni Mahallesinde, 1-Rus 6, 2-Fars 2, 3-Rum 4, 4-Ermeni 1.070, 5-Türk 15, toplam 1.097 kişi yaşıyormuş.

            3-Hacı Said Mahallesinde, 1- Rus 83, 2-Rum 33, 3-Ermeni 51, 4-Türk 70, toplam 237 kişi yaşıyormuş.

            4-Hacı Şerif Mahallesinde, 1- Rus 38, 2-Rum 38, 3-Ermeni 89, 4-Türk 74,  toplam 239 kişi yaşıyormuş.

            5-Kaleiçi Mahallesinde, 1- Ermeni 143, 2- Türk 55,  toplam 198 kişi yaşıyormuş.

            6-Mustafa Ağa Mahallesinde, 1- Rus 7, 2-Rum 43, 3-Ermeni 29, 4-Türk 43, toplam 122 kişi yaşıyormuş.

            7-Gencaoğlu Mahallesinde, 1-Rus 60, 2-Rum 56, 3-Ermeni 149, toplam 265 kişi yaşıyormuş.

            8-Yusuf Paşa Mahallesinde, 1-Rus 12, 2-Rum 105, 3-Ermeni 283, 4-Türk 33, 5-Türkmen 7,  6-Çingene 9, toplam 449 kişi yaşıyormuş.

            9-Sukapı Mahallesinde, 1-Rus 8, 2-Rum 26, 3-Ermeni 481, 4-Türk 146, toplam 661 kişi yaşıyormuş.

            10-Bayram Paşa Mahallesinde, 1- Ermeni 7, 2-Türk 217,  toplam 214 kişi yaşıyormuş.

            1889'da Kars merkezin on mahallesinde toplam 3.879 kişi yaşıyormuş.

            Yine Kars merkez ve bağlı yerleşim yerlerinde Ruslar tarafından 1897’da yörede yaşayan halkların konuştukları dillere göre yapılan nüfus sayım sonuçları.

            1-Rusça 27.856, 2-Polonya’ca 3.243,  3-Çekçe 11, 4-Letonca 892, 5-Litonca 64, 6-Romence 47, 7-Fransızca 41, 8-Almanca 430, 9-Rumca 32.593, 10-Ermenice 73.406, 11-Farsça 568, 12-Taşlıca 6, 13-Kürtçe 42.968, 14-Osetçe 520, 15-Çingenece 130, 16- İbranice 1.138, 17-Gürcüce 431, 18-Estonca 455, 19-Tatarca 2.347, 20-Balkırca 207, 21-Türkçe 99.868, toplam 287.177 kişi 21 dilli konuşan çok kültürlü nüfusun Rusların hâkimiyetindeki Kars ilimizde birlikte yaşadıklarını detaylı yapılan nüfus sayımı sonuçları ile belgelemişler.

            RUSLAR İDARESİNDEKİ KARS VE YÖRESİNİN İDARİ YAPILANMASINDA TOPLAM 287.177 KİŞİ YAŞIYORMUŞ.

            1-Kars Merkez, 2-Kağızman, 3-Ardahan, 4-Oltu olmak üzere dört ilçeye ayırarak idari yönetime almışlar.

            1-KARS MERKEZ İLÇESİNE BAĞLI VERİŞAN, TAHTİN, SOĞANLI, ŞÜREGEL, ZARUŞAD VE AKBABA NAHİYELERİ

            2-KAĞIZMAN İLÇESİNE BAĞLI NAHCİVAN VE HORASAN NAHİYELERİ.

            3-ARDAHAN İLÇESİNE BAĞLI POSOF, GÖLE, ÇILDIR NAHİYELERİ.

            4-OLTU İLÇESİNE BAĞLI TAUSKER NAHİYESİ.

            RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARINDA, GÖRDÜĞÜMÜZ ÇOK KÜLTÜRLÜLÜK. KARS İLİMİZİN 30 EKİM 1930'DE RUS İŞGALİNDEN KUTARILIŞINA KADAR. İLİMİZDEKİ ÇOK KÜLTÜRDEN OLAN İNSANLAR BİRKAÇYIL ÖNCE VE KUTULUŞTAN SONRA İLİMİZDE YAŞADIKLARI YERLEŞİM YERLERİNİ BİRER BİRER İSTEMEYEREKTE OLSA TERK ETTİLER. BOŞALAN YERLEŞİM YERLERİNE YÖRE İNSANIMIZ İLE KAFKASYADAN GELEN MUHACİR VATANDAŞLARIMIZ YERLEŞTİLER.

            1-RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA KARS MERKEZE BAĞLI KÖYLERDE YAPTIKLARI NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	E. nüfus Sayısı	K. nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Kars Merkez	Rus	44	141	106	247
	“	Rum	63	158	164	322
	“	Fars	4	8	6	14
	“	Kürt	2	8	8	16
	“	Ermeni	467	1295	1188	2483
	“	Çingene	2	5	4	9
	“	Türk	190	457	384	841
	“	Türkmen	2	5	2	7
2	Kara kilise	Rum	70	265	261	526
3	Berne	Ermeni	58	235	241	476
4	İlanlı	Kürt	8	32	34	66
5	Çermalı	Ermeni	51	235	241	476
6	Ardost	Rum	68	274	259	533
7	Aktaş	Kürt	14	62	59	121
8	Mağaracık	Rum	68	322	306	628
9	Azad	Rum	58	217	175	392
10	Aleksandrovka	Rus	64	203	219	422
11	Hacı Halil	Türkmen	65	236	232	468
12	Gani köy	Ermeni	69	300	256	556
	“	Türk	1	3	1	4
13	Küçük Yusuf	Kürt	11	42	34	76
14	Çettoköy	Kürt	18	61	65	126
15	Alo köy	Kürt	11	41	31	72
16	Hacımıho	Kürt	9	41	35	76
17	Ağa deve	Kürt	32	113	99	212
18	Tekneli	Kürt	1	6	4	10
	“	Türk	11	38	32	70
19	Bulanık	Kürt	1	3	4	7
20	“	Ermeni	20	86	67	153
21	Vezin köy	Rum	78	270	266	536
22	Halefoğlu	Rum	15	40	57	97
	“	Kürt	17	73	70	143
23	Matsra	Ermeni	58	273	266	539
24	Zaim	Ermeni	29	130	125	255
25	Aynalı	Kürt	1	7	5	12
	“	Türk	8	41	42	83
26	Novo Mihailovka	Rus	89	272	269	541
27	Vladikars	Rus	99	298	318	616
28	Mahsucuk	Rum	35	121	97	218
29	Söğütlü abat	Ermeni	16	57	64	121
30	Isla zor	Rum	40	167	135	302
31	Kara haç	Ermeni	22	98	92	190
32	Güdeli	Ermeni	23	113	94	207
33	Harmali	Ermeni	28	149	109	258
34	Çiğirhan	Ermeni	33	131	113	244
35	Hot anlı	Polonyalı	1	1	1	1
	“	Ermeni	30	113	85	198
36	Hanzirik	Rum	22	92	80	172
37	Harami vartan	Rum	109	383	380	763
38	Has Çiftlik	Ermeni	17	73	56	129
39	Samavard	Asurî	51	188	133	321
40	Prohaladnaya	Rus	49	195	176	371
	“	Türk	1	1	-	1
41	Orta kilise	Ermeni	41	161	117	278
42	Berdik	Kürt	7	34	39	73
	“	Türk	22	72	68	140
43	Kızılçakçak	Kürt	8	51	71	122
	“	Terekeme	1	10	8	18
44	Gölbaşı	Kürt	9	37	31	68
45	Karapungar	Kürt	16	40	48	88
46	“	Türk	6	12	15	27
47	Kara kale	Ermeni	46	162	142	304
48	Kalo köy	Kürt	2	3	4	7
	“	Türk	29	101	109	210
49	Çamurlu	Kürt	1	8	6	14
	“	Terekeme	17	78	68	146
50	Olgovka	Rus	26	81	66	147
51	Novo Estonskoe	Eston	74	154	126	380
52	Blagodarnoe	Rus	100	332	284	616

 

            2-RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA KARS MERKEZE BAĞLI TAHTİN NAHİYESİDE YAPILAN NÜFUS SONUÇLARI

             1647'da Evliya Çelebi Kars eyaletini ziyaret etmiş, Selim ile Sarıkamış arasındaki bölge halk arasında Verişan adıyla anıldığını seyahatname adlı eserinde belirtiyor. Rusların idari yönetiminde ise aynı bölgeye Tahtın adını vermişler. Sonraki yıllarda Selim ve Sarıkamış arasındaki bölgeye Soğanlı nahiyesi adını vermişler.

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	E. nüfus Sayısı	K. nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Y.Sarıkamış	Kürt	4	12	10	22
	“	Oset	22	81	77	158
2	Hamamlı	Kürt	1	3	3	6
	“	Oset	17	46	44	90
	“	Lezgin	1	6	3	9
3	Türkmen Alı sofu	Türkmen	30	87	93	180
4	Bozat	Kürt	2	5	4	9
	“	Oset	25	86	84	170
	“	Lezgin	1	2	1	3
5	Yağ basan	Rum	1	2	1	3
	“	Bulgar	46	163	160	323
6	Aspunğar	Kürt	1	3	2	5
	“	Türkmen	15	33	41	74
7	Çatak	Kürt	32	119	113	232
8	Yedi kilise	Kürt	1	5	4	9
	“	Lezgin	23	79	64	143
	“	Türk	1	5	4	9
9	Divik	Rum	76	254	238	492
10	Boyalı	Kürt	1	3	2	5
	“	Türkmen	32	127	129	256
11	Yukarı Salut	Türkmen	19	81	78	159
12	Aşağı Salut	Rum	24	80	85	165
13	Verişan	Rum	23	119	121	240
14	Çıplaklı	Rum	40	108	122	230
15	Laloğlu	Rum	64	224	194	418
16	B.Baş köy	Rum	60	230	181	411
17	Kamışlı	Rum	39	127	102	229
18	Kotanlı	Kürt	1	4	3	7
	“	Türkmen	11	54	43	97
19	Karcıh	Kürt	18	60	58	118
20	Bek köy	Kürt	17	67	49	116
21	Başköy	Kürt	23	91	75	166
22	Emirhan	Rum	35	156	126	282
23	Karakalem	Kürt	12	49	41	90
24	Akçakale	Kürt	30	104	103	207
25	Zellece	Rum	67	260	258	518
	“	Kürt	1	4	2	6
26	Engica	Rum	43	190	157	347
27	Koşa pınar	Fars	1	4	4	8
	“	Kürt	3	10	11	21
	“	Türk	13	43	38	81
28	Bezirgan geçit	Rum	42	146	122	268
29	Kekeç	Kürt	14	42	49	91
30	Nova Selim	Rus	146	542	522	1064
	“	Kürt	1	3	2	5
31	Kara Hamza	Kürt	2	7	3	10
	“	Türk	35	127	97	224
32	Yol geçmez	Rum	55	294	214	508
33	Kırkpınar	Kürt	9	46	41	87
34	Caulah	Türkmen	17	53	45	98
35	Akpınar	Türkmen	21	65	61	126
36	Dol bent	Ermeni	64	240	199	439
37	Karaçayır	Türkmen	18	49	49	98
38	Karna gaz	Türkmen	24	82	77	159
39	Sipkor	Kürt	1	1	1	2
	“	Türkmen	14	46	44	90
40	Rum Ali sofu	Rum	44	186	153	339
41	Türkmen Iğdırı	Türk	1	3	10	13
	“	Türkmen	19	85	103	188
42	Supanazad	Türkmen	17	66	49	115
43	Yukarı Kotanlı	Türkmen	26	111	80	191
44	Aşağı Kotanlı	Türkmen	13	50	39	89
45	Benli Ahmet	Ermeni	123	517	482	999
46	Oluklu	Türkmen	30	101	108	209
47	Tozluca	Türkmen	20	65	80	145
48	Bayburt	Ermeni	51	216	204	420
49	Söğütlü Purut	Ermeni	26	109	97	206
50	Orta kale	Ermeni	30	152	133	285
51	Yassıca	Kürt	2	6	8	14
	“	Türk	10	44	42	86
52	Baykara	Ermeni	32	116	140	256
	“	Türk	1	3	2	5
53	Has bek	Fars	1	1	2	3
	“	Kürt	16	52	50	102
54	Eski gazi	Ermeni	30	134	131	265
55	Tuygun	Rum	43	182	181	363
56	Bozkuş	Kürt	23	82	94	176
	“	Türk	6	26	25	51
57	Mihrel	Kürt	21	78	67	145
	“	Türk	3	10	10	20
58	Tambovka	Rus	25	65	63	128

           

            3-RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA KARS MERKEZE BAĞLI ŞÜREGEL NAHYESİNDE YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

 

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	E. nüfus Sayısı	K. nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Gorhane	Ermeni	41	195	205	400
2	Daynalık	Terekeme	53	175	173	348
3	Cala	Ermeni	86	335	308	643
4	Arasoğlu	Ermeni	40	154	137	291
5	Ani	Türk	21	92	65	157
	“	Terekeme	7	23	12	35
6	Koşavank	Ermeni	28	114	101	215
7	Hacıveli	Rum	49	336	295	631
	“	Ermeni	2	6	3	9
	“	Türk	3	13	14	27
8	Subatan	Rum	65	336	295	631
	“	Kürt	1	6	2	8
	“	Türk	45	159	158	317
9	Baş gedikler	Ermeni	72	320	326	646
10	Gülveren	Kürt	3	28	16	44
	“	Terekeme	65	276	237	513
11	Orta gedikler	Ermeni	43	177	149	326
12	Aşağı gedikler	Ermeni	55	185	198	383
13	Oğuzlu	Ermeni	87	333	333	666
14	Hamzagerek	Ermeni	85	379	314	693
15	Karmirbank	Ermeni	18	75	76	151
16	Bayraktar	Ermeni	30	162	143	305
17	Taze kent	Ermeni	19	78	71	149
18	Kuyucuk	Kürt	1	2	2	4
	“	Ermeni	30	111	90	201
19	Kinak	Terekeme	48	200	188	388
20	İlanlı	Terekeme	32	133	106	239
21	Büyükparget	Kürt	1	4	4	8
	“	Türk	45	156	145	301
22	Carcı	Türk	9	42	34	76
23	Acemmavrak	Ermeni	35	135	114	249
24	Keçit	Türk	23	98	77	175
25	Spasovka	Rus	69	316	319	635
26	İnce dere	Türk	36	113	130	243
27	Küçük dere	Ermeni	67	309	262	571
	“	Türk	1	5	4	9
28	Paldır Van	Ermeni	69	318	239	557
29	Terpnie	Rus	70	316	321	637
30	Asta hane	Terekeme	35	138	127	265
31	Argino	Kürt	1	4	4	8
	“	Türk	17	70	71	141
32	Pir vali	Ermeni	73	338	325	663
33	Ermeni Aküzüm	Ermeni	35	138	118	256
34	Tatar Aküzüm	Terekeme	50	195	175	370
35	Dilan	Kürt	3	14	12	26
	“	Türk	6	13	15	28
	“	Terekeme	14	66	65	131
36	Seid	Terekeme	23	102	99	201
37	Moküz	Türk	71	268	258	526
	“	Terekeme	2	5	3	8
38	Kızıl çakçak	Ermeni	148	612	605	1217
39	Kirlovka	Rus	53	239	237	476
40	Dalaver	Terekeme	53	198	188	386
41	Ak bulak	Türk	5	24	31	55
	“	Terekeme	28	96	102	198
42	Büyük kımlı	Terekeme	83	307	285	592
43	Hacı piri	Terekeme	19	78	73	151
44	Küçük kımlı	Terekeme	34	153	136	289
45	Uzun kilise	Ermeni	72	330	345	675
46	Müslüman Tiknis	Türk	40	136	128	264
47	Ermeni Tiknis	Ermeni	73	288	241	529
48	Aralık	Terekeme	40	146	154	300
49	Baş şüragel	Ermeni	119	538	500	1038
50	Vartanlı	Ermeni	58	300	286	586
51	Kızıltaş	Terekeme	47	194	200	394
52	Kara Memed	Ermeni	34	172	157	329
53	Güllü bulak	Terekeme	84	341	332	673
54	Okçuoğlu	Terekeme	74	282	269	551
55	Bacıoğlu	Terekeme	50	206	185	391
56	Ocak külü	Ermeni	68	283	294	577
57	Molla Musa	Terekeme	72	242	220	462
58	Kara kilise	Terekeme	64	219	191	410
59	Gorlovka	Rus	38	183	173	356
60	Karakaş	Terekeme	73	317	242	559

           

            4-RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA KARS MERKEZE BAĞLI ZARUŞAT ŞİMDİKİ ARPAÇAY NAHİYESİNDE YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

 

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	E. nüfus Sayısı	K. nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Kiziroğlu	Kürt	2	7	8	15
	“	Türk	13	55	43	98
2	Kırık pınar	Türk	14	90	63	153
3	Büyük Çatak	Kürt	23	85	79	164
4	Küçük Çatak	Kürt	13	49	51	100
5	Çamik	Kürt	15	60	42	102
6	Keçeli	Kürt	4	21	12	33
7	Kara kale	Türk	2	13	14	27
	“	Terekeme	26	114	111	225
8	K. Vorontsovka	Rus	56	207	179	386
9	Troitskoe	Rus	31	110	106	216
10	İnceli pınar	Kürt	7	47	30	77
11	Mahsucik	Kürt	11	56	52	108
12	Ben devan	Kürt	4	15	6	21
	“	Türk	19	102	87	189
13	Mamaş	Kürt	2	5	5	10
	“	Türk	19	102	87	189
14	Novo Dubovka	Rus	55	196	173	369
15	Kalaçik	Kürt	9	35	35	70
16	Pertik	Kürt	12	46	40	86
17	Ağzı açık	Kürt	6	21	12	33
	“	Türk	20	74	69	143
18	Kızıl kilise	Kürt	15	83	67	150
19	Gögerçin	Kürt	5	18	15	33
	“	Terekeme	19	90	84	174
	“	Türk	11	59	49	108
20	Romanovo	Rus	106	342	339	681
21	Açakala	Ermeni	26	121	103	224
22	Keçabork	Türk	25	73	71	144
23	Meçetli	Terekeme	12	48	57	105
24	Gedik satılmış	Ermeni	56	205	181	386
25	Küçük parget	Kürt	1	1	1	2
	“	Ermeni	39	151	142	293
26	Dağ köy	Kürt	1	4	1	5
	“	Terekeme	20	81	93	174
27	Kamoköy	Terekeme	20	89	93	182
28	Zağrabyayla	Kürt	2	10	12	22
	“	Terekeme	6	20	24	44
29	Burcalı	Trekeme	23	92	86	178
30	Kümbet	Türk	24	104	113	217
	“	Terekeme	1	8	10	18
31	Ignasor	Kürt	3	9	8	17
	“	Terekeme	15	80	90	170
32	Guzgunlu	Kürt	4	17	14	31
	“	Türk	11	48	59	107
33	Grenaderskoe Zaruşad	Rus	62	189	150	339
	“	Polonyalı	1	4	1	5
34	Okçuoğlu	Kürt	4	16	15	31
	“	Türk	20	75	73	148
	“	Terekeme	1	4	2	6
35	Novo Petrovka	Rus	54	229	217	446
36	Kürt köy	Kürt	26	94	98	192
37	Melik kent	Kürt	25	98	103	201
38	Corci	Kürt	7	25	31	56
39	Pola köy	Kürt	2	11	6	17
	“	Türk	16	70	60	130
40	Telyak	Kürt	1	3	-	3
	“	Türk	9	42	54	96
41	Vanaza	Kürt	6	24	17	41
	“	Türk	37	167	175	342
42	Söğütlü	Kürt	2	10	8	18
	“	Türk	25	67	78	145
	“	Terekeme	1	2	3	5
43	Tabacık	Fars	1	2	3	5
	“	Türk	16	63	54	117
44	Cedere	Kürt	3	10	11	21
	“	Türk	48	193	207	400
45	Gülveren	Kürt	8	45	29	74
46	Seydican	Kürt	25	104	123	227
47	Karaç	Kürt	1	4	4	8
	“	Türk	19	68	67	135
	“	Terekeme	2	13	12	25
48	Hasançavuş	Terekeme	3	13	12	25
49	Koç köy	Kürt	5	24	18	42
	“	Terekeme	74	290	246	536
50	Kürdo köy	Kürt	5	24	18	42
	“	Terekeme	26	96	88	184
51	Bardaklı	Terekeme	13	58	73	131
52	Tepe köy	Kürt	10	32	40	72
53	Soskert	Fars	5	12	12	24
	“	Türk	1	8	3	11
	“	Terekeme	52	189	193	382
54	Cevaci	Kürt	2	2	4	6
	“	Türk	1	2	3	5
	“	Terekeme	35	134	117	251
55	Karakalem	Kürt	17	66	63	129
56	Karaurgan	Kürt	9	38	38	76
57	Novo Prokrovka	Rus	49	232	222	454
58	Olşanka	Rus	53	207	208	415
59	Horoşe	Rus	17	52	43	95

           

            5-RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA KARS MERKEZE BAĞLI AKBABA NAHİYESİ VE KÖYLERİNDE YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	Erkek nüfus Sayısı	Kadın nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Ellyar-Eyügi	Terekem	31	133	99	232
2	Söğütlü	Terekeme	11	39	34	73
3	Güllüce	Terekeme	26	107	86	193
4	Balıklı	Terekeme	33	101	104	205
5	Okuz	Terekeme	10	33	29	62
6	Han Çarlı	Terekeme	31	96	82	178
7	Gelli	Terekeme	31	113	91	204
8	Taze kent	Terekeme	17	70	59	129
9	Karanamaz	Terekeme	37	142	143	285
10	Kızıl kilise	Terekeme	30	107	103	210
11	Kara bulak	Terekeme	26	98	87	185
12	Musluklu	Terekeme	24	82	68	150
13	Sultanabad	Terekeme	28	80	91	171
14	B. Tepeköy	Terekeme	32	106	133	239
15	K. Tepeköy	Terekeme	25	92	72	164
16	Düzkent	Terekeme	50	188	160	318
17	İlanlı	Terekeme	18	77	60	137
18	Şiş tepe	Terekeme	17	69	66	135
19	Bahçeli	Terekeme	21	74	88	162
20	Ordaklü	Terekeme	30	132	121	253
21	Seyit oğlan	Terekeme	30	117	114	231
22	İbiş	Terekeme	43	141	147	288
23	Sınıh	Terekeme	18	67	63	130
24	Mumhan	Terekeme	16	65	62	127
25	Daşköprü	Terekeme	37	135	111	246
26	Amasiya	Terekeme	33	132	142	274
27	Kara çanta	Terekeme	47	183	165	348
28	Mağaracık	Terekeme	40	170	139	309
29	Çakmak	Terekeme	30	117	105	222
30	Hozikent	Terekeme	30	115	107	222

           

            2-RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA KAĞIZMAN İLÇESİNE BAĞLI NAHCİVAN VE HORASAN NAHİYELERİNDE YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

            Kağızman ilçesinde yaşayan Kürt aşiretleri,  1-Redkanlı, 2-Kurdukanlı, 3-Badıli, 4-Brukan, 5-Yezi Kürtleri ve mensuplarıdır. Ancak Yezideler hariç diğer aşiretler Kürtlerin Ziylan gurubu içinde yer alıyorlar.

            Kağızman nahiyesine bağlı yerleşim yerlerinde Rusların 1889'da yaptıkları nüfus sayımın sonuçlarında ilçede toplam 1.819 hanede ayrı kültürlerden,

             1-Rum 1.997, 2-Fars 4, 3-Kürt 2.328, 4-Ermeni 3.893, 5-Türk 2.502, 6-Türkmen 1.430 kişi olmak üzere toplam 12.150 nüfusun yaşadığını yaptıkları sayım sonucunda tespit etmişler.

             1-RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA KAĞIZMAN KAZASI VE BAĞLI KÖYLERİNDE YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

 

Sıra No		Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayı	Erkek nüfus Sayısı	Kadın nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1		Kağızman	Rum	16	33	25	58
		“	Fars	1	2	2	4
		“	Kürt	13	45	41	86
		“	Ermeni	294	921	788	1709
		“	Türk	286	801	777	1578
2		Engica-Yenice	Kürt	3	9	5	14
3		Karavak	Ermeni	30	127	100	227
4		Trapanek	Türkmen	15	45	55	100
5		Manavas	Kürt	13	43	48	91
6		Borustan	Kürt	2	8	7	15
7		Bulanık	Kürt	2	8	8	16
8		Şamilar	Kürt	24	70	71	141
9		Mantar	Ermeni	19	73	63	136
10		Çangilli	Ermeni	37	188	161	349
11		Kayasor	Kürt	9	35	27	62
12		Karakale	Kürt	7	20	23	43
		“	Ermeni	1	1	-	1
13		Akvıran	Kürt	30	107	115	322
14		Eni köy	Kürt	19	71	65	136
15		Kozlu	Türk	45	128	121	249
16		Kızılvıran	Türk	17	45	62	107
17		Çamuşlu	Ermeni	1	1	-	1
18	Temurkutli		Ermeni	1	5	9	14
20	Kötek		Türk	36	135	125	260
21	Bostan		Kürt	11	40	41	81
22	Purut		Türkmen	24	85	68	153
23	Çilehane		Rum	15	45	45	90
24	Gümüştepe		Kürt	10	31	33	44
25	Çapik		Rum	75	240	222	462
26	Oluklu		Rum	55	191	170	361
27	Molla Mustafa		Rum	49	204	170	374
28	Yalaguzçam		Rum	60	184	174	358
29	Tiknis		Türkmen	48	176	164	340
30	Paslı		Türkmen	25	100	104	204
31	Yalaguzağaç		Türkmen	10	46	38	84
32	Kömürlü		Türkmen	49	167	149	316
33	Bocuklu		Türkmen	28	113	116	229
34	Demurçi		Kürt	41	138	129	367
35	Har-Xar		Ermeni	55	202	180	382
36	Karabağ		Ermeni	52	281	246	527
37	Kızılköküz		Kürt	15	58	67	125
38	Keşiş kıran		Kürt	22	88	73	161
39	Kers		Ermeni	62	301	244	545
40	Rezvan		Kürt	3	21	9	30
41	Akdam		Kürt	44	168	154	322
42	Alaca atlı		Kürt	15	40	40	80
43	Oymalı		Kürt	26	105	112	217
44	Panavas		Kürt	5	17	12	29
45	Seksan		Kürt	13	64	45	109
46	Çinamış		Kürt	2	8	9	17
47	Orta köy		Rum	38	163	131	294

           

            Temurkutli Köyü 18 Şubat 1888'de askeri kararla yerleşim yeri yaşama kapatılmış. Köyün ahalisinden 5 Rum hanesi Ortaköy’e, 3 Türk hanesi Camuşlu köyüne, 2 hane 10 Kürt nüfus ise Demurçi köyüne yerleştirilmişler. Köyden 14 kişi önceden ayrılmışlar. Ancak bu güne kadar hangi köye yerleştikleri bilgisi mevcut değildir. Çinamış köyünde yaşayan aileler Panavas köyüne yerleşmişler.

            Ruslar tarafından 1910'da Kağızman ve Köylerinden yaptıkları nüfus sayım sonuçları. 1-Ermeniler 30.272, 2-Kürtler 16.866, 3-Yezidi Kürtleri 4.995, 4-Türkler 4.176, 5-Rumlar 2.760, 6-Türkmenler 2.529, 7-Karapapak veya Terekemeler 994, 8-Ruslar 620 olmak üzere toplam 63.212 kişinin ikamet etiğini tespit etmişler.

            Çekeman aşiretine mensup Kürt aşireti İran'dan gelerek Kağızman'ın Ağveran, Ortaköy ve Paslı köylerine ve Ardahan'ın Senemoğlu yöresine yerleşmişler. Nahcivan nahiyesi şimdiki Digor'a bağlı olan Koca köydür Köyde 1.693 hanede, 1-Kürt 6.873, 2-Ermeni 5.303, 3-Türk 31, 4-Karapapak-Terekeme 593 olmak üzere toplam 12.790 nüfusun yaşadığını Rusların yaptıkları nüfus sayım sonuçları ile tespit etmişler.

            Digor’un Köylerinde genellikle Zilan Kürt gurubuna bağlı, 1-Zilan, 2-Cemaldini, 3- Kaskanlı, 4- Yezidi Kürtleri yaşıyorlar. Ancak Yezidi Kürtleri 1918'da Ermenistan’a topluca göçmüşler.

            2-RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA NAHÇİVAN NAHİYESİ ŞİMDİKİ DİGOR VE KAĞIZMAN İLÇELERİNE BAĞLI KÖYLERDE YAPTIKLARI NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

Sıra No	Yerleşim Yerinin adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	Erkek nüfus Sayısı	Kadın nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Nahcivan- Kocaköy	Ermeni	143	613	550	1163
2	Zıhçı-Yağlıca	Ermeni	109	492	460	952
3	Pifik	Ermeni	51	229	212	441
4	Ciriğli	Kara papak	14	44	33	77
5	Hüseyin kent	Kara papak	16	59	52	111
6	Gulican	Kara papak	3	10	12	22
7	Halilkışak	Kara papak	10	26	31	57
8	Pakran	Ermeni	51	233	198	431
9	Sorhunli	Kürt	30	101	95	196
10	Akrat	Ermeni	47	190	174	364
11	Digor	Kürt	10	47	41	88
	“	Ermeni	25	121	128	249
	“	Türk	4	13	10	23
12	Alem	Kürt	34	116	88	204
13	Daşnik	Türk	43	150	124	274
14	Laloymavrak	Ermeni	36	156	159	315
15	Zibini	Ermeni	122	550	527	1077
16	Türk Söğütlü	Kürt	9	26	29	55
	“	Türk	1	6	2	8
17	Celal	Ermeni	32	129	107	236
18	Gül hayran	Ermeni	8	37	28	65

           

            Gül Hayran Köyü sakinleri, Yenice Köyüne ailece göçmüşler.

            3-RUASLAR TARAFINDAN 1889'DA NAHÇİVAN ŞİMDİKİ DİGOR İLÇESİNE BAĞLI 1920'NA KADAR YEZİDİ KÜRTLERİNİN YAŞADIKLARI ON DÖRT KÖY YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

 

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	Erkek nüfus Sayısı	Kadın nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Kız kule	Kürt	23	102	88	190
2	Susuz	Kürt	12	63	60	123
3	Bocalı	Kürt	23	103	75	178
4	Enik köy	Kürt	13	51	51	102
5	Düzkent	Küt	11	42	44	86
6	Yemen çayır	Kürt	19	75	60	135
7	Şirin köy	Kürt	17	72	58	130
8	Şatıroğlu	Kürt	26	113	90	203
9	Yezit Kara kale	Kürt	18	54	47	101
10	Sıçan	Kürt	15	69	74	143
11	Yayla	Kürt	13	50	40	90
12	Kozluca	Kürt	22	91	88	179
13	Harabe Digor	Kürt	20	96	96	192
14	Köse Söğütlü	Kürt	24	96	95	191

 

            4-ZİLAN KÜRT AŞİRETİ MENSUBU KÜRTLERİN YAŞADIKLARI KAĞIZMAN VE DİGOR’A BAĞLI 15 KÖY VE NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	Erkek nüfus Sayısı	Kadın nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Çingene	Kürt	12	43	34	77
2	Ebroşli	Kürt	16	61	56	117
3	Pifikasolfa	Kürt	67	239	179	418
4	Osman köy	Kürt	23	97	61	158
5	Dellüyar	Kürt	23	94	60	154
6	Y. Kara güney	Kürt	21	103	97	200
7	A. Kara güney	Kürt	28	111	95	206
8	Şaban	Kürt	20	68	67	135
9	Başköy	Kürt	14	52	49	101
10	Arpalı	Kürt	27	93	93	186
11	Kaba kom	Kürt	7	36	26	62
12	Küçük Karakale	Kürt	23	95	73	168
13	Büyük Kara kale	Kürt	23	83	64	147
14	Tellik	Kürt	20	63	54	117
15	Türkmenaşen	Kürt	26	86	87	173

           

            5-CEMALDİNİ KÜRT AŞİRETİNİN YAŞADIKLARI KAĞIZMAN VE DİGOR'A BAĞLI 13 KÖY VE NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	E. nüfus Sayısı	K. nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Ardadutsögütlü	Kürt	23	84	67	151
2	Kasko	Kürt	16	43	37	80
3	Talamac	Kürt	9	39	40	79
4	Çatak	Kürt	15	57	41	98
5	Karabağ	Kürt	10	43	35	78
6	Bayram kom	Kürt	26	84	80	164
7	Bayskom	Kürt	18	67	49	116
8	Ayrantokyan	Kürt	14	46	42	88
9	Yukarı Ağzı açık	Kürt	13	45	37	82
10	Aşağı Ağzıaçık	Kürt	11	49	42	91
11	Kızılmağara	Kürt	17	50	51	101
12	Ketan	Kürt	23	91	73	164
13	Sıçan	Kürt	11	52	30	82

           

            6-KASKANLI KÜRT AŞİRETİNİN YAŞADIKLARI DİGOR'UN DÖRT KÖYÜ VE NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	Erkek nüfus Sayısı	Kadın nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Alaca	Kürt	16	56	49	105
2	Bazarcık	Kürt	29	111	87	198
3	Mağaspert	Kürt	20	71	62	133
4	Tarhan	Kürt	9	28	30	58

           

            Rusların idaresindeki Horasan ve Köylerinde 1889'da yaptıkları nüfus sayım sonuçlarında 1.213 hanede, 1-Rumlar 1.893, 2-Farslar 5, 3-Kürtler 2.802, 4-Ermeniler 3.368, 5-Lezginler 41, 6-Türkler 119 olmak üzere toplam 9.218 nüfusun yaşadığını yaptıkları nüfus sayımı sonucunda tespit etmişler.

             3-KAĞIZMAN, HORASAN VE SARIKAMIŞ'A BAĞLI KÖYLERDEKİ NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	Erkek nüfus Sayısı	Kadın nüfus Sayısı		Toplam nüfus
1	Kara urgan	Rum	34	122	110		132
2	“	Türk	2	4	5		9
3	Abdulvard	Rum	34	163	156		319
4	Enik köy	Rum	86	251	240		491
5	Zayak	Türk	12	35	27		62
6	Sırbasan	Rum	27	103	95		198
7	Köroğlu	Rum	18	45	50		95
8	Mecingert	Rum	64	196	212		408
	“	Kürt	3	8	8		16
	“	Lezgin	1	2	2		4
	“	Türk	4	26	20		46
9	Kızıl kilise	Rum	27	123	111		234
10	Köşe kilise	Kürt	4	13	12		25
	“	Emeni	32	103	72		175
	“	Lezgin	1	3	2		5
11	Kara kurt	Rum	41	154	145		299
	“	Kürt	1	4	1		5
	“	Lezgin	3	13	12		25
12	Medetli	Rum	44	188	143		331
13	Ala kilise	Kürt	38	130	134		264
14	Hoperan	Ermeni	33	110	113		223
15	Şadevan	Kürt	1	6	5		11
16	Ağköz-Aykos	Kürt	7	26	30		56
17	Odalar	Kürt	13	68	38		106
18	Kalabaş	Kürt	18	67	63		130
19	Urkyar	Kürt	9	40	33		73
20	Egun Hasan	Kürt	6	33	31		64
21	Gülantepe	Fars	1	3	2		5
	“	Kürt	35	146	116		262
	“	Ermeni	20	104	94		198
	“	Lezgin	1	3	4		7
22	Sıtagan	Kürt	3	7	5		12
	“	Ermeni	41	184	189		373
23	Başköy	Kürt	2	7	5		12
	“	Ermeni	158	673	591		1264
	“	Türk	1	1	1		2
24	Armutlu	Kürt	3	11	12		23
	“	Ermeni	71	335	332		667
25	Çürük	Ermeni	17	71	68	139
26	Saat veren	Kürt	11	64	60	124
27	Balıklı	Kürt	46	185	166	351
28	Ortkilise	Kürt	20	77	77	144
29	AK kilise	Kürt	18	82	74	156
30	Külüce	Kürt	18	72	66	138
31	Kazukaya	Kürt	27	114	97	211
32	Komik	Kürt	10	54	47	101
33	Zaraphane	Kürt	36	137	126	263
34	Bahçecug	Kürt	6	31	25	56
35	Çiçekli	Kürt	1	5	5	10
36	Şorlu	Kürt	9	42	38	80
37	Handara	Rum	40	137	139	276
38	Kozan	Kürt	15	51	48	99

 

            3-RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA ARDAHAN İLÇESİNDE VE KÖYLERİNDE YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	E. nüfus Sayısı	K.nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	ARDAHAN	Rus	25	95	77	172
	“	Bulgar	1	1	-	1
	“	Rum	12	24	24	48
	“	Kürt	2	4	3	7
	“	Ermeni	22	79	62	141
	“	Çerkez	2	2	3	5
	“	Kabardintsi	1	2	-	2
	“	Türk	84	217	186	403
2	Kizatomal	Kürt	36	127	141	268
3	Hasköy	Rum	30	143	129	272
4	Sendizkom	Rum	74	293	275	568
5	Tebat	Türk	16	53	56	109
6	Manioh	Türk	8	28	25	53
7	Şedevan	Türk	73	222	265	487
8	Çikolar	Türk	11	41	40	81
9	Y. Toroshevi	Türk	14	49	59	108
10	A. Toroshevi	Rum	44	133	134	267
11	Revaz	Türk	19	54	59	113
12	Ağaşen	Kürt	12	56	55	111
13	Sirazgöm	Türk	7	23	18	41
14	Heva	Türk	4	17	10	27
15	Beberek	Rum	72	202	219	421
16	Dadagul	Türk	47	161	149	310
17	Piçgazhöm	Türk	31	95	79	174
18	Alabala	Kürt	1	5	2	7
	“	Türk	15	70	54	124
19	Adagül	Türk	10	34	25	59
20	Lori	Kürt	2	3	7	10
	“	Türk	17	42	64	106
21	Kunzulut	Türk	24	73	62	135
22	Değirmen köy	Ermeni	1	5	2	7
	“	Türk	47	165	162	327
23	Yukarısarzep	Rus	66	223	214	437
24	Mihayilovka	Rus	68	222	205	427
	“	Rum	1	4	5	9
25	Komk	Kürt	1	2	2	4
	“	Türk	9	38	50	88
26	Bağdat	Rum	8	43	40	83
	“	Kürt	1	2	3	5
	“	Türk	26	80	86	166
27	Kirman	Kürt	2	8	4	12
	“	Türk	13	42	42	84
28	B.Cincerob	Kürt	2	10	8	18
	“	Türk	16	59	56	115
29	Sagbara	Türk	12	54	36	90
30	Gürcü bek	Kürt	8	31	28	59
31	Sazara	Türk	11	30	27	57
32	Ur	Ermeni	1	9	5	14
	“	Türk	3	5	4	9
33	Duduna	Türk	10	38	44	82
34	Gülyabert	Rum	87	338	296	634
35	Ölçek	Kürt	6	34	27	61
	“	Türk	33	107	139	246
36	Begrahatun	Fars	1	4	5	9
	“	Türk	12	50	58	108
	“	Kara papak	1	3	2	5
37	Helevan	Türk	12	36	41	77
38	Meyran	Terekeme	10	64	59	123
39	Sikareb	Terekeme	8	42	40	82
40	Çais	Kara papak	9	43	31	74
41	Y.Tsurmal	Türk	18	71	66	137
42	A.Tsurmal	Türk	15	66	75	141
43	Karakala	Türk	15	51	52	103
44	Çat	Türk	7	24	19	43
45	Fayatlı	Kürt	1	4	-	4
	“	Türkmen	40	177	163	340
46	Taneydan	Türkmen	12	45	38	83
47	Kontraul	Türk	5	19	11	30
48	Bardasan	Türk	26	111	103	214
49	Bernana	Türk	7	27	33	60
50	Piklob	Türk	42	175	182	357
51	Soshara	Türkmen	48	189	165	354
52	Kyarkyadan	Türk	2	7	5	12
53	Yukarı Tikan	Kürt	5	20	18	38
	“	Türk	8	45	38	83
	“	Kara papak	17	93	80	173
54	Aşağı Tikan	Kürt	2	15	8	23
	“	Türk	25	91	92	183
	“	Kara papak	1	3	1	4
55	B.Orugaz	Kürt	11	43	42	85
	“	Türk	2	4	11	15
56	K.Orugaz	Kürt	3	8	9	17
57	Seydiveran	Türk	19	73	63	136
58	Yukarı Gündaş	Türk	30	98	106	204
59	Aşağı Gündaş	Terekeme	12	52	51	103
60	Tepeköy	Türk	8	20	21	41
61	Yukarı Damal	Türk	24	85	77	162
62	Aşağı Damal	Türk	19	63	67	130
63	Orta Damal	Türk	7	27	22	49
64	Dere köy	Türk	35	91	98	189
65	Sors	Türk	32	118	106	224
66	Çimli çayır	Türk	9	26	35	61
67	Yukarı Hanak	Kürt	3	15	9	24
	“	Türk	11	46	41	87
68	Orta Hanak	Türk	29	117	107	224
69	Aşağı Hanak	Rum	49	151	138	289
70	Çikora	Kürt	1	2	2	4
	“	Türk	27	94	94	188
71	Nunus	Türk	18	75	81	156
72	Kipaşen	Türk	18	75	81	156
73	Maçivet	Kürt	1	5	2	7
	“	Türk	19	87	79	166
74	Çarishevi	Kürt	9	31	30	61
	“	Türk	27	99	106	205
75	Oruşet	Kürt	3	10	7	17
	“	Türk	7	23	18	41
76	Geç	Türk	13	48	36	84
77	Nakalkevi	Kürt	1	1	2	3
	“	Türk	58	257	229	486
78	Berk	Türk	22	78	85	163
79	Hoşuret	Kürt	3	7	7	14
	“	Türk	14	62	53	115
80	Bel	Türk	23	104	83	187
81	Gügüba	Türk	31	106	106	212
82	Uguz-Okuz	Kürt	1	2	1	3
	“	Türk	6	15	18	33
	“	Terekeme	1	3	3	6
83	Kalendararasi	Türkmen	3	11	6	17
84	Hopal	Kürt	4	21	28	49
85	Tanız kom	Türk	7	26	25	51
86	Fahrel	Rum	34	148	132	280
87	Arzadaköy	Kara papak	22	71	71	142

           

            2-RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA ARDAHAN İLÇESİNE BAĞLI POSOSF NAHİYESİ VE KÖYLERİNDE YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	E.nüfus Sayısı	K.nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Kvel	Türk	55	233	217	450
2	Saihve	Türk	15	93	94	187
3	Agara	Türk	25	107	103	210
4	Obola	Türk	13	72	66	138
5	Cumatelvahla	Türk	68	263	243	506
6	Tsurtskab	Türk	84	366	343	709
7	Heot	Türk	16	69	52	121
8	Varhana	Türk	16	89	91	180
9	Hunamıs	Türk	26	79	71	150
10	Zeda Tsminda	Türk	16	55	57	112
11	Baharhev	Türk	22	84	61	145
12	Vardzna	Türk	20	73	69	142
13	Tikas	Türk	9	30	33	63
14	Erema	Türk	11	44	44	88
15	Tsinsatib	Türk	9	31	27	58
16	Sakabolo	Türk	7	39	37	76
17	Hurgameş	Türk	4	14	10	24
18	Seca	Türk	14	34	32	66
19	Kapan	Türk	4	20	15	35
20	Komiktsahli	Türk	15	48	43	91
21	Çarçovan	Türk	15	50	41	91
22	Martsvalat	Türk	9	33	31	64
23	Gvinia	Türk	21	96	89	185
24	Tamala	Türk	5	17	14	31
25	Kör	Türk	6	24	21	45
26	Mere	Türk	9	48	34	82
27	Ohtel	Türk	13	38	47	85
28	Samhaliya	Türk	24	88	86	174
29	Çobaria	Türk	33	112	103	215
30	Yukarı Cacun	Türk	23	85	91	176
31	Aşağı Cacun	Türk	13	81	58	139
32	Zeindara	Türk	11	61	47	108
33	Digor	Türk	62	198	197	395
34	Hertvis	Türk	8	28	27	55
35	Şuatskal	Türk	43	173	149	322
36	Satlel	Türk	22	108	75	183
37	Lomian	Türk	15	43	38	81
38	Şuglauri	Türk	12	69	57	126
39	Georgisubin	Türk	20	111	89	200
40	Petoban	Türk	38	144	140	284
41	Papalo	Türk	31	90	97	187
42	Pala	Türk	10	29	30	59
43	Çilvana	Türk	61	189	210	399
44	Çuantel	Türk	32	113	118	231
45	Gume	Türk	31	95	122	217
46	Stepantsminda	Türk	15	54	52	106
47	Badela	Türk	57	188	189	377
48	Al	Türk	44	188	164	352
49	Sakire	Türk	38	155	142	297
50	Darindara	Kürt	15	92	61	153
51	Satkepel	Kürt	4	27	21	48
52	Çildiret	Kürt	12	42	37	79
53	Çançah	Türk	23	114	104	218
54	Engiköy	Türk	20	102	108	210
55	Arila	Türk	69	296	273	569

 

            3-RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA ARDAHAN KAZASINA BAĞLI GÖLE NAHİYESİ VE KÖYLERİNDE YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	E. nüfus Sayısı	K. nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Erdamel	Kürt	5	26	18	44
2	B.Kürtoğlu	Kürt	9	28	27	55
3	K. Kürtoğlu	Kürt	5	19	16	35
4	Kımıl	Kürt	9	28	28	56
5	Pankis	Kürt	13	41	48	89
6	Gelgeli	Kürt	11	44	39	83
7	Panik	Kürt	23	107	86	195
8	Sihirpet	Kürt	12	43	35	78
9	Y ve A.Murhan	Kürt	15	65	67	132
	“	Türk	1	3	2	5
10	Legemli	Kürt	18	48	57	105
11	Bayramoğlu	Kürt	18	42	42	84
12	Ömerağa	Kürt	14	40	36	76
13	Nabioğlu	Kürt	9	37	38	75
14	Hacı Ali	Kürt	8	38	36	74
15	Tikaş	Kürt	12	49	44	93
16	Mucuk	Kürt	7	32	20	52
17	Kellik	Kürt	1	2	4	6
18	Çalalaş	Kürt	9	42	33	75
19	Hasköy	Kürt	19	67	55	122
20	Çoban köy	Kürt	13	54	54	108
21	Molla Hasan	Kürt	5	19	18	37
	“	Türk	12	69	61	130
22	Lalo Varginis	Kürt	13	53	55	108
23	Kara Tavuk	Kürt	8	25	37	62
24	Büyük Altın bulak	Kürt	27	112	97	209
25	Harabe Altın bulak	Kürt	8	33	40	73
26	Kunduksu	Kürt	17	51	47	98
27	Şaki	Kürt	23	67	65	132
28	Şaraf	Rum	41	155	141	296
29	Kirdoman	Kürt	25	82	64	146
30	Hoştulbeng	Kürt	14	64	52	116
31	Rum Demirkapı	Rum	22	72	55	127
32	Kürd Demirkapı	Kürt	14	48	45	93
33	Gülistan	Kürt	9	32	31	63
34	Yağmur oğlu	Kürt	10	47	38	85
35	Çardaklı	Kürt	30	128	114	242
	“	Türk	1	2	5	7
36	Arpaşen	Kürt	36	146	146	292
37	Varginis	Rum	41	145	132	277
38	Üç kilise	Rum	19	51	55	106
39	Senemoğlu	Kürt	14	61	55	116
40	Kirzian	Kürt	19	80	72	152
41	Tellioğlu	Türk	15	51	43	94
42	Heva	Kürt	21	92	74	166
	“	Türk	3	15	12	27
43	Orta kilise	Kürt	6	30	28	58
44	Lavustan	Kürt	8	37	32	69
	“	Türk	1	18	19	37
45	Poladik	Kürt	16	53	56	109
46	Toptaş	Kürt	6	16	21	37
47	Kalpikar	Kürt	5	22	15	37
48	Myagkerek	Kürt	10	24	30	54
49	Okçu	Kürt	23	79	58	137
50	Merdenek	Rum	30	68	70	138
51	Plormori	Kürt	6	21	19	40
	“	Türk	1	3	3	6
52	Sivin	Kürt	24	73	65	138
53	Salut	Rum	50	176	193	369
54	Abur	Kürt	6	24	15	39
	“	Türk	6	32	16	48
55	Okam	Ermeni	1	10	12	22
	“	Türk	31	105	101	206
56	Müzaret	Rum	34	100	87	187
57	Tahta kıran	Rum	40	129	119	248
58	Signot	Kürt	36	121	124	245
59	Keşar	Rum	31	116	94	210
60	Çalpenek	Kürt	15	43	34	77
61	Dadaşen	Türk	29	132	130	262
62	Koravenk	Kürt	49	139	131	270
63	Türkaşen	Rum	34	145	107	252
64	Kızıl kilise	Kürt	14	55	32	87
65	Hemiskar	Kürt	16	50	37	87
66	Konk	Rum	37	125	98	223
67	Dört kilise	Rum	24	94	76	170
68	Samzalek	Rum	31	83	69	152
69	Urut	Kürt	1	3	1	4
	“	Ermeni	16	48	51	99
	“	Türk	3	16	9	25
70	Kaz nefer	Kürt	2	4	5	9
	“	Türk	1	5	4	9
	“	Türkmen	12	32	22	54
71	Cicar-Cucar	Kürt	15	50	60	110

           

            4-RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA ARDAHAN İLÇESİNE BAĞLI ÇILDIR NAHİYESİ VE KÖYLERİNDE YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	E. nüfus Sayısı	K. nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Tatolet	Türk	27	121	111	132
2	Kotas	Terekeme	8	43	38	81
3	Çolet	Türk	20	98	82	190
	“	Terekeme	1	4	2	6
4	Ampur	Türk	10	60	57	117
	“	Terekeme	1	2	3	5
5	Çamordo	Türk	14	62	54	116
6	Kürdkale	Türk	27	141	127	268
7	Vaşlob	Kürt	8	48	35	83
8	Zarabük	Kürt	4	15	13	28
	“	Türk	19	80	74	154
9	Hamat	Kürt	21	79	94	173
10	Vartankev	Türk	34	147	155	302
	“	Terekeme	2	6	4	10
11	Tshorostav	Türk	37	162	155	317
12	Çais	Türk	24	110	105	215
13	Karavel	Türk	16	81	64	145
14	Sobador	Türk	4	12	17	31
15	Vartmana	Türk	12	59	51	110
16	Robatirabat	Terekeme	18	96	98	194
17	Zurzuna	Türk	17	63	65	128
18	Purut	Türk	24	125	120	245
19	Zınzal	Terekeme	32	115	126	241
20	Kevhas	Terekeme	18	74	67	141
21	Suhara	Türk	1	4	3	7
	“	Terekeme	91	414	285	699
22	Çamdra	Terekeme	52	205	204	409
23	Karakala	Terekeme	31	122	102	224
24	Başköy	Terekeme	9	24	27	51
25	Katamuh	Türk	1	1	2	3
	“	Terekeme	14	45	41	86
26	Yukarı Canbaz	Türk	3	7	10	17
	“	Terekeme	35	161	159	320
27	Aşağı Canbaz	Kürt	1	2	4	6
	“	Terekeme	31	136	126	262
28	Agcakala	Terekeme	21	85	93	178
29	Kagaç	Kürt	1	3	4	7
	“	Terekeme	16	76	67	143
30	Cala	Kürt	3	8	6	14
	“	Terekeme	57	303	312	615
31	Kızıl viran	Terekeme	18	102	94	196
32	Kamarvan	Kürt	1	3	2	5
	“	Terekeme	15	67	68	135
33	İrişli	Terekeme	43	147	147	294
34	Daşbaş	Kürt	1	7	5	12
	“	Terekeme	10	100	86	186
35	Daşköprü	Kürt	1	3	-	3
	“	Türk	6	24	17	41
	“	Terekeme	13	71	62	133
36	Geraşen	Türk	18	74	69	143
37	Pekraşen	Kürt	1	6	3	9
	“	Terekeme	36	180	171	351
38	Meredis	Kürt	2	6	3	9
	“	Türk	1	5	3	8
	“	Terekeme	10	56	62	118
39	Urta	Türk	3	10	6	16
	“	Terekeme	21	128	103	231

           

            5-RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA ARDAHAN'A BAĞLI OLTU VE TAUSKER NAHİYESİNE BAĞLI KÖYLERDE YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

 

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	E. nüfus Sayısı	K.nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Oltu	Rus	1	1	1	2
	“	Polonyalı	-	1	-	1
	“	Rum	1	3	2	5
	“	Fars	1	2	1	3
	“	Ermeni	87	243	213	456
	“	Asuri	1	8	4	12
	“	Türk	51	110	84	194
2	Narman	Rum	57	143	161	304
3	Zardanes	Ermeni	13	67	39	106
4	Tecerek	Türk	13	39	37	76
5	Bağçacuk	Türk	20	46	47	93
6	Terpenk	Türk	15	45	39	84
7	Becüklü	Türk	9	27	16	43
8	Avdost	Türk	36	80	72	152
9	Cucurus	Ermeni	35	130	140	270
	“	Türk	2	3	2	5
10	Temrut	Türk	25	118	104	222
	“	Ermeni	14	32	22	54
11	Sehdzor	Türk	37	175	166	341
12	Sehçek	Türk	27	52	64	116
13	Lespek	Türk	70	175	166	341
14	Eznasor	Kürt	3	14	14	28
	“	Türk	8	27	21	48
15	Serdasor	Türk	9	17	17	34
16	Erük Kubadzor	Ermeni	15	53	37	90
	“	Türk	12	39	33	72
17	Semirdon	Türk	6	11	15	26
18	Pernayak	Türk	16	34	30	64
19	Dagir	Türk	12	36	20	56
20	Erük Anzovskıy	Türk	23	54	43	97
21	Kelger	Türk	22	73	60	133
22	Yukarı Anzov	Türk	5	33	22	55
23	Izadzor	Türk	13	23	28	51
24	Kinepos	Türk	10	28	23	51
25	Çarzov	Kürt	10	24	27	51
	“	Türk	7	15	12	27
26	Keçek	Türk	39	103	78	181
27	Pancuret	Rum	43	141	129	370
28	Pertevan	Türk	11	68	52	120
29	Tecerek	Türk	16	84	81	165
30	Gellyat	Türk	15	46	49	95
31	Sogomon	Kürt	1	4	4	8
	“	Türk	13	41	37	78
32	Kyarkşluh	Kürt	6	15	15	30
	“	Türk	2	10	3	13
33	Zuvart	Türkmen	25	114	108	222
34	Eznos	Türk	11	47	41	88
35	Agundir	Kürt	17	45	62	107
36	Mşeh	Türkmen	12	24	35	59
37	Vagover	Türk	25	89	84	173
38	Zadgereh	Türk	18	60	58	118
39	Nazirvank	Türkmen	20	60	74	134
40	Egnaki	Türkmen	8	33	30	63
41	Keyvank	Türkmen	45	203	149	352
42	Kosor	Kürt	17	57	46	103
	“	Türk	2	3	4	7
43	Penyak	Rum	12	27	24	51
	“	Kürt	1	1	1	2
	“	Türk	30	81	82	163
44	Arsenek	Rum	32	88	92	180
	“	Türk	56	171	185	356
45	Akrak	Ermeni	30	101	100	201
46	Agitkom	Kürt	1	2	2	4
	“	Türk	28	87	79	166
47	Ortuli	Türk	87	235	230	465
	“	Terekeme	1	2	2	4
48	Ahris	Kürt	4	7	7	14
	“	Türk	11	31	37	68
49	Mitender	Türk	10	27	22	49
50	Pertus	Ermeni	30	143	129	272
	“	Türk	4	15	15	30
51	Kotık	Türk	35	96	76	172
52	Ekazor	Türk	13	47	42	89
53	Merines	Rum	41	151	131	282
54	Posik	Rum	32	113	104	217
55	Kürkçü	Türkmen	21	84	74	158
56	Vartanut Bartaküt	Türkmen	18	68	67	135
57	Çermik	Rum	50	161	144	305
58	Zakim	Türk	28	88	75	163
59	Gereşkyan	Türk	32	123	104	227
60	Bardus	Rum	66	186	206	392
	“	Oset	1	5	7	12
61	Barik	Türk	20	104	99	203
62	Nüsüng	Türk	38	129	123	252
63	Thashor	Türk	14	47	47	94
64	Toprayang	Türk	40	91	68	159

           

            ERZURUMA BAĞLI OLTU İLÇESİNDE BERKAN KÜRT AŞİRETİNİN YAŞADIKLARI KIŞLAKLAR VE NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

 

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	E. nüfus Sayısı	K. nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Mangerek	Kürt	4	11	13	24
2	Masons	Kürt	3	8	8	16
3	Düzkem	Kürt	9	30	28	58
4	Balkaya	Kürt	14	59	53	112
5	Susuz	Kürt	14	46	40	86
6	Sosan	Kürt	4	14	23	37
7	Alacug	Kürt	11	42	30	72
8	Bardık	Kürt	31	80	98	178
9	Libi	Kürt	19	70	47	117
10	Pagker	Kürt	1	3	5	8
11	Şamkos	Kürt	4	7	10	17
12	Tohlikem	Kürt	4	20	12	32
13	Kaledibi	Kürt	7	17	15	32
14	Karataş	Kürt	7	25	31	56
15	Keçikem	Kürt	3	11	17	28

           

            ERZURUMA BAĞLI OLTU İLÇESİNDE KASKANLI KÜRT AŞİRETİNİN YAŞADIKLARI KIŞLAKLAR VE NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

 

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	E. nüfus Sayısı	K. nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Avçala	Kürt	17	52	61	113
2	Dolkah	Kürt	9	25	26	51
3	Simirdon	Kürt	8	26	28	54
4	Cahkos	Kürt	5	22	22	44
5	İgdali	Kürt	6	22	13	35
6	Muhrel	Kürt	3	9	7	16
7	Taht	Kürt	9	17	29	46
8	Teymurkışla	Kürt	6	17	13	30
9	Boboskışla	Kürt	9	29	22	51
10	Eznasor	Kürt	1	6	7	13
11	Kantak	Kürt	6	17	21	38
12	Mşeh	Kürt	2	10	10	20
13	Hoş	Kürt	6	15	12	27
14	Şuğut	Kürt	7	25	23	48
15	Kotriskışla	Şıhbızını	21	52	52	104
16	Armaşen	Türkmen	18	55	50	105
17	Çahsor	Türkmen	13	39	33	72
18	God	Türkmen	9	25	27	52
19	Kıyamhis	Türkmen	28	90	88	178
20	Hanımkom	Türkmen	9	32	28	60

           

            ERZURUMA BAĞLI OLTU İLÇESİNE BAĞLI TAUSKER NAHİYESİ VE KÖYLERİNDE RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

 

Sıra No	Yerleşim Yerinin Adı	Yaşayan Ahali	Hane Sayısı	E. nüfus Sayısı	K.nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	Alos	Türk	7	17	18	35
2	Salaçur	Türk	39	155	129	284
3	Alos	Türk	7	17	18	35
4	Salaçur	Türk	39	155	129	284
5	Hohkert	Türk	11	36	38	74
6	Tulur	Türk	6	15	14	29
7	Konkkamk	Türk	13	32	32	64
8	İniset	Türk	20	37	45	82
9	Haynes	Türk	15	52	39	91
10	Akurtis	Türk	35	111	120	231
11	Mohoş	Türk	8	16	17	33
12	Ortis	Türk	38	95	86	181
13	Kivit	Türk	4	5	5	10
14	Ori	Türk	98	258	217	475
15	Niakom	Türk	9	25	24	49
16	Parasor	Türk	23	62	45	107
17	Kıyah	Türk	15	35	31	66
18	Tavisker	Türk	81	165	184	349
19	Kivi	Türk	14	35	23	58
20	Malakez	Türk	14	35	23	58
21	Parakezhosor	Türk	30	58	58	116
22	Pirdanos	Türk	43	103	96	199
23	Gesmanlı	Türk	22	68	63	131
24	Megenk	Türk	12	39	39	78
25	Kapk	Türk	15	53	46	99
26	Kızıl köy	Türk	35	95	67	162
27	Kalaşut	Türk	13	39	33	72
28	Culakar	Türk	22	70	71	141
29	Ogdadab	Türk	6	14	15	29
	“	Rum	5	10	10	20
30	Yukarı Panaskent	Türk	39	155	152	307
31	Aşağı Panaskent	Türk	110	295	302	597
32	Urek	Kürt	1	1	2	3
	“	Türk	23	56	53	109
33	Akunis	Türk	40	112	121	233
34	Kyamis	Türk	18	47	35	82
35	Olor	Kürt	3	15	18	33
	“	Ermeni	19	70	47	117
	“	Türk	21	61	62	123
36	Norpet	Türk	12	29	33	62
37	Kabankoban	Türk	9	36	43	79
38	Karnaavaz	Türk	97	241	251	492
39	Ukyam	Türk	79	185	185	370
40	Aşağı Sevkyar	Çingene	14	39	30	69
	“	Türk	1	1	1	2
41	Aydost	Türk	9	18	16	34
42	Kuzemköy	Doğukan Kürtleri	3	5	6	11
43	Eğri kilise	D. Kürt	5	13	9	22
44	Köprübaşı	D. Kürt	32	74	66	140
45	Karihan	D. Kürt	1	4	-	4
46	Tapilar	D. Kürt	5	10	10	20
47	Gatitan	D. Kürt	7	17	9	26
48	Hafızağabağı	D. Kürt	7	13	15	28
49	Yukarı Sevkar	D. Kürt	7	15	13	28
50	Sakuret	D. Kürt	4	9	9	18
51	Uluderesi	Türkmen	10	42	44	86

           

            RUSLAR TARAFINDAN 1889'DA KARS MERKEZ İLÇE, NAHİYE VE KÖYLERİNDE YAPILAN DEMOĞRAFİK NÜFUS SAYIM SONUÇLARININ TOPLAM ANALİZ TABLOSUNDA AŞAĞIDA ERKEKLERİ E HARFİ VE KADINLARIDA K HARFİ İLE KISALTILARAK TABLOYU HAZIRLANDIM

 

Yaşayan Ahali	Kars Merkez	Kars Merkez	Kağızman Kazası	Ardahan Kazası	Oltu Kazası
Rus	E:141 K:106	E:4.806 K:4.604	-	E:540 K:496	E:1 K:1
Bulgar	-	E:2 K.1	-	E:1 K:1	-
Polonyalı	-	E:5 K:2	-	-	E:1 K:1
Rum	E:158 K:164	E:5.601 K:5.079	E:2.542 K:2.338	E:2.934 K:2.683	E:1.023 K:1.003
Fars	E:8 K:164	E:19 K:21	E:5 K:4	E:4 K:5	E:2 K:1
Kürt	E:8 K:8	E:2.658 K:2.458	E:6.381 K:5.662	E:3.643 K:3.331	E:1.136 K:1.111
Ermeni	E:1.295 K:1.188	E:10.450 K: 9.609	E:6.604 K:5.950	E:137 K:125	E:925 K:809
Çingene	E:5 K:4	- -	-	-	E:39 K:30
Oset	-	E:213 K:205	-	-	E:5 K:7
Asuri	-	E:188 K:133	-	-	-
Gürcü	-	-	-	E:4 K:5	-
Acar	-	-	-	E:14 K:7	-
Çerkez	-	-	-	E:3 K:2	-
Kabardin	-	-	-	E:1 K:1	-
Abhaza	-	-	-	E:8 K:4	-
Lezgin	-	E:86 K:69	E:21 K:20	-	-
Eston	-	E:154 K:126	-	-	-
Türk	E.457 K:384	E:3.192 K:3.063	E:1.352 K:1.300	E:11.041 K:10.530	E:5.971 K:5.569
Karapapak Terekeme	-	E:9.116 K:8.376	E:317 K:276	E:3.184 K:3.045	E:2 K:2
Türkmen	E:5 K:2	E:1.391 K:1.351	E:732 K:694	E:987 K:921	E:869 K:807
Erkek-Kadın Toplamı	E:2.709 K:1.862	E:37.881 K:35.097	E:17.954 K:16.204	E:22.493 K:21.150	E:9.982 K:9.344
Toplam Nüfus	4.571	72.978	34.158	43.643	19326

           

            IĞDIR 14 KASIM 1920 TARİHİNDE RUS İŞGALİNDEN KURTULUŞUNDAN ÖNCE İLİMİZDE ERMENİLERİN YAŞADIKLARI SEKİZ KÖYLERİ

            1-Enginalan, Pulur, Höyük, 2-Evci, Evciler Köyünde 19.yy sonlarında 1277 nüfus ve Surp Sarkis kilisesi varmış, 3-Hakveyis, Axveyis Köyünde 942 nüfus varmış, 4-Hoşhaber Köyde 92 hanede 622 nüfus ve kerametli olduğuna inanılan bir İncil nüshası varmış, 5-Kadıkışla, Kadı kışlağı Köyünde 354 Azeri, 293 Ermeni nüfus varmış, 6-Kazancı, 7-Panik-Özdemir Köyünde 1.315 nüfus varmış, 8-Tuzlucaya bağlı Abbas gölü Köyünde Sur Sarkis kilisesi 44 hanede Ermeni, 4 hanede Türk nüfus birlikte yaşamışlar. 9-Halfalı Köyünde 1.032 nüfus varmış, 10-Alikamar Köyünde 1.705 nüfus varmış,

            Araştırmacı Rus İvan Şopen 1829-1832 yılları arasında Erivan Hanlığında yaşayan ahali üzerinde yaptığı kapsamlı çalıma ile ilgili eseri 1852'da yayımlanmıştır. Erivan Hanlığında 1.111 Köyün adını eserinde veriyor. Bunlardan 359 Köyün savaşlarda yakılıp yakılarak, harabe halinde olduklarını tespit etmiştir. Yörede yaşayan Kürtleri dört gurupta toplamış.

             1-Şii Kürtler, 2-Sünni Kürtler, 3-Göçebe Kürtler, 4- Yezidi Kürtler olarak guruba ayırarak incelememe sonuçları aşağıdadır.

            I-Şİİ KÜRTLERE MENSUP OLAN AŞİRETLER VE 1832'DA YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

Sıra No	Aşiretin Adı	Hane Sayısı	Erkek Nüfus Sayısı	Kadın Nüfus Sayısı	Toplam Nüfus
1	KARAÇORLİ	646	1626	1491	3117
2	MİLLİ	349	1044	908	1952
3	PIUSAN	143	388	331	719
4	KOLANİ	63	204	185	389
5	ALİHANLİ	45	129	126	255
TOPLAM NÜFUS		1246	3391	3041	6432

           

            II- SÜNNİ KÜRTLERE MENSUP OLAN AŞİRETLER VE 1832'DA YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

Sıra No	Aşiret Adı	Hane Sayısı	Erkek nüfus Sayısı	Kadın nüfus Sayısı	Toplam nüfus
1	CELALİ	378	929	895	1824
2	BRUKAN	277	659	637	1296
3	REDKAN	72	226	197	423
4	KARAÇORLİ	20	67	73	140
5	AZİZAN	19	8	42	50
6	DELHIRAN	10	33	30	63
7	BANUKİ	14	33	24	57
8	GELTURİ	5	16	22	38
9	ŞEYHBIZINİ	7	16	16	32
10	MİLANLI	8	13	13	26
CUNKİ, ĞALESANİ-CELALİ AŞİRETİNİN ALKOLUDUR, ÇEKAMAN, XALİSANLİ AŞİRETLRİNE AİT NÜFUS SAYIM DÖKÜMANLARI MEVCUT DEĞİLDIR
TOPLAM NÜFUS		810	2000	1949	3949

           

            III- ZİLANLI KÜRT GURUBUNA MENSUP GÖÇEBE YAŞAYAN KÜRT AŞİRETLER VE YAPILAN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

Sıra No	Aşiret Adı		Hane Sayısı	Erkek Nüfus Sayısı	Kadın Nüfus Sayısı	Toplam Nüfus Sayısı
1	ZİLAN		2000	5450	5550	11000
2	BİLİXİXANLİ		184	545	455	1000
3	XALİXANLİ		146	370	380	750
4	SAKENDLİ		102	272	228	500
5	CEMALDİNİ		100	265	235	500
6	MESRKENTLİ		72	201	199	400
7	KIZILBAŞ UŞAĞLI		60	170	180	350
TOPLAM NÜFUS		2664		7273	7227	14500

           

            Erivan Hanlığına bağlı Sürmeli bölgesi içinde bulunan Iğdır yöresinde Amerikalı gezginin, Rusların 1919’da yörede yaptıkları nüfus sayım sonuçları üzerindeki incelemesinde. Yaklaşık 30 bin Ermeni, 20 bin Tatar, 15 bin Yezidi Kürt nüfusun bölgede yaşadıklarını belirtiyor. Yine Iğdır yöresinde 1915’da Ruslar tarafından yapılan Kafkas salnamesindeki nüfus sayım sonuçlarında 1.512 Türk, 2.249 Ermeni nüfusun birlikte yaşadıklarını, nüfus sayım sonuçlarında tespit etmişler.

             1918'da Iğdır'da halk tarafından oluşturulan İl Milli komitesi örgütlenmesinde, yörede bulunan Kürtlerden Kerem, Ali Rıza ve Fettah Beyler yer almışlar. Sonradan Iğdır'da Aras Türk Hükümeti adı altında 03 Kasım 1918'de bir hükümet kurmuşlar. Bu oluşum içinde yine yöredeki Kürtlerden Torına aşiretinden orgeneral Ali Eşref Paşa, Hoca Müftü Ekid Efendi altı kişilik Hükümet üyeleri arasında birlikte yer almışlar. Iğdır yöresinde ileri gelenlerden Kürt Beylerinden olan Hamdi ve Ali Mirza Beyler ile Ahmet'in oğlu Haso ve Yusuf Ağa, yörede hâkim güç olan Ermeni lider Haçador Ağa'ya hitaben, kaleme aldıkları ve birlikte imzaladıkları bildiride, Iğdır ve havalisinin, Ermenilerce acilen yöre halkına terk edilmesi için Ermeni Haçar Ağa'dan talep etmişler.

            İran'da yaşayan Kaçarların yönetiminde bulanan Erivan Hanlığı 1781-1925 yılları arasında hüküm sürdüklerinde bölgeyi; 1-Zengi Basar, 2-Garni Basarî, 3- Vedibasar, 4-Şarur, 5-Sürmeli, 6-Darakent-Parşeni, 7-Sadlu, 8-Talin, 9-Saidli, 10 -Seda Rabat, 11-Karbi Pasar, 12-Aparan, 13-Darçiçek, 14-Gökçe, 15-Kırkbulagalt olmak üzere on beş yerleşim yerine ayırarak yönetmişler. Sürmeli sancağında Iğdır vilayeti 15 Ocak 1828 ve 14 Kasım 1920 yılları arasında yöre yaklaşık 92 yıl Rus ve İran’ın hâkimiyetinde kalmış.

            1828’da Türkmen çayı antlaşmasından sonra, Kaçarlar Hanlığı Rusların egemenliği altına girmiş. Böylece yöre tekrar Ermeni Bölgesi adını alarak, Rusların hâkimiyetindeki Erivan Hanlığı bölgesinde, 1-Erivan, 2-Gumri, 3-Nova-Beyazıt, 4-Nahçivan, 5-Ordubat olarak beş idari bölgeye ayrılarak yönetmişler.

            Rusların 1910'da yaptıkları Kafkas salname nüfus sayımında Sürmeli Sancağının üç bölgesinde bulunan Kürtlerin yaşadıkları Köyler ve nüfus sayım sonuçları.

            I-RUSLAR TARAFINDAN 1910'DA BÖLGEDE BULUNAN 19 KÜRT KÖYLERİNDE YAPTIKLARI NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

            1-Asma 152, 2-Bandarmurat 237, 3-Bazirhane 88, 4-Çarsala 163, 5-Dibekli 280, 6-Germaşov 386, 7-Güngörmez 254, 8-Harabamezra 144, 9-Karagüney 124, 10-Karakuyu 649, 11-Karavansaray 327, 12-Kızılkula 260, 13-Kucag 240, 14-Kuşcı 282, 15-Muça 443, 16-Orgov-Suveren 525, 17-Örüşmüş 280, 18-Zağıkışlağı 78, 19-Zori 683, toplam19 Köyde 2.908 erkek, 2.776 kadın olmak üzere toplam 5.684 nüfus yaşıyormuş.

            II-BÖLGEDE BULUNAN OTUZÜÇ KÖYDE YAŞAYAN KÜRTLERİN NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

            1-Adatlu 165, 2-Ahura 6, 3-Aratan 149, 4-Atıcı 72, 5-Bunuştuk 75, 6-Barbara 78, 7-Beri 222, 8-Bilican 67, 9-Bulakbaşı 558, 10-Çatıhdara 118, 11-Dıza 131, 12-Gomık 6, 13-Gyavro-Gevro 37, 14-Haso Peyhas 285, 15-Haraba Alican 66, 16-Hasanhan 55, 17-Hıdırlı 94, 18-Kabah 45, 19-Kzfirkey 320, 20-Karahacılı 272, 21-Kıraçbağ 102, 22-Kobah 44, 23-Aşağıkobi 278, 24-Yukarı Kobi 393, 25-Korgan 60, 26-Mashozıla 25, 27-Milo 287, 28-Öküzlü 30, 29-Ramazankent 45, 30-Samurlu 293, 31-Şehmirza 112, 32-Taze Karahacalu 59,  33 -Taraş 284, toplam 33 Köyde,  2.764 erkek, 2.280 kadın olmak üzere toplam 5.044 nüfus yaşıyormuş.

            III-BÖLGEDE BULUNAN ELLİBİR KÜRT KÖYLERİNDEKİ NÜFUS SAYIM SONUÇLARI

            1-Ağdaş Kurtin 97, 2-Aluçalu 165, 3-Aslanlı Koçeveo 123, 4-Aslanlı- Osetlo 133, 5-Astaflu 455, 6-Aşarı 147, 7-Aşıh Hüseyin 78, 8-Badili 167, 9-Bagcahcug 72, 10-Başsinek 174, 11-Civanlı Kurtinski 194, 12-Damurshan 95, 13-Daşkermi 103, 14-Dibsi 307, 15-Dutah 385, 16-Eşakmeydan 66, 17-Gegdaş 215, 18-Haraba Karhatın 147, 19-İncesu 125, 20-Kahraman 89, 21-Karaca veren 172, 22-Karagüney 210, 23-Karahatın 247, 24-Karakala 370, 25-Karanlug 131, 26-Karneh 58, 27-Kazıkoparan 219, 28-Kaznafar 255, 29-Kırhbulag 84, 30-Kızılkyalafa 137, 31-Kiznafar 250, 32-Koçbaş 277, 33-Kula 300, 34-Nahırkıran 167, 35-Nazravan 211, 36-Osmanken 90, 37-Onbulak 240, 38-Pirdamır 119, 39-Rahbit 102, 40-Salahay 155, 41-Sarıbulag 246, 42-Büyüksinak 8, 47-Tezekçi 186, 48-Aşağıtut 135, 49-Yukarıtut 135, 50-Yastıbulag 264, 51-Zaribhana 295, toplam 51 Köyde 4.888 erkek, 4.195 kadın olmak üzere toplam 9.083 nüfus yaşıyormuş.

            KARS, ARDAHAN VE IĞDIR VİLAYETLERMİZİN DÜŞMAN İŞGALİNDEN KUTULUŞUNDAN ÖNCE RUMLARIN YAŞADIKLARI ALTMIŞ SEKİZ KÖYLERİ

            1-Hınzırık, Çağlayan, 2-İslamsor, Aydın alan, 3-Maksutçuk, 4-Tekneli, 5-Mağaracık, Ataköy, 6-Azat, 7-Ardost, Akbaba, 8-Haramivatan, Karaçoban, 9-Vezinköy, Ölçülü, 10-Subatan, 11-Halefoğlu, 12-Sarıkamış'ın köyleri Ali sofu, 13-Yağbasan, 14-Çatak, 15-Divik, 16- Yol geçmez, 17-Gürbüzler, 18-Çıplaklı, 19-Laloğlu, 20-Salut, 21-Bezirgângeçit, 22-Emirhan, 23-Bölükbaşı, 24-Yenice, 25-Zellece, 26-Tuygun, 27-Karakilise, Gelin alan, 28-Kağızman, 29-Haznedar, 30-Şırahane, 31-Ortaköy, 32-Oluklu, 33-Geçivan, Gümüştepe, 34-Atköz, Camuşlu, 35-Yukarı Altın bulak, 39-Yizli, 40- Kara Kurt, 41-Mescitli, 42-Abdülbart, Kurban çayın,  43-Köroğlu,  44-Yeniköy, 45-Karaurgan, 46-Handere Köylerinde yaşamışlar.

            Ardahan ilimizde Rumların yaşadıkları yirmi iki Köyleri.

            1-Fahrel, Çatalpınar, 2-Beberek, Çetin su, 3-Sidiskom, Yalnız çam, 4-Toroskof, Çimen kaya, 5-Gülenbert, Çatak, 6-Hanak ilçesi, 7-Hasköy, 8-Keser, 9-Salut, Serin cay, 10-Saraf, Dere yolu, 11-Merdinik, Göle, 12-Türkeşen, 13-Zemzerek, Yeleçli, 14-Dörtkışla, 15-Kog, Kuzu pınar, 16-Tahtakıran, 17-Vargenes, Bal çeşme, 18-Üçkilise, Yavuzlar, 19-Mazeret.

            KARS 30 EKİM 1920'DE RUS İŞGALİNDEN KUTULUŞUNDAN ÖNCE, ERMENİLERİN YAŞADIKLARI 63 KÖYLERİ

            Çakır üzüm, 20-Demirkapı, Yenikapı, 21-Veli, 22-Aşağıçepik Köylerinde yaşamışlar. Rumlar savaştan sonra Gürcistan’a oradan da bazıları Yunanistan'a göçmüşler

            1-Büyükpirverdi, Eskipir veli, Akyaka, 2-Esenyayla, Uzun kilise, 3-Küçük Aküzüm, Ermeni Aküzüm, 4-Duraklı, Paldır Van, 5-Kürekdere, 6-Akyaka, Kızılçakçak, 7-Kuyucuk, Arpaçay, 8-Başköy, Norşen, Yeniköy, 9-Celal, 10-Derinöz, Ekrek, Akarag, 11-Dolaylı, Mevrek, Lalo, Mavrak, 12-Gülhayran, Gülharin, Ermenicede Yabangülü, 13-Karabağ, Averag Ermenicede Harabe, 14-Kilittaşı, Bakaran, Pakaran Ermenicede Tapınak yeri, Hıristiyanlık öncesi dönemden kalma önemli bir inanç merkezidir. 15-Kocaköy, Nahcivan,  bir dönem Kağızman’a bağlı Bucak merkezidir. Ermenicede Ön konaktır.

            16-Varlı, Zıbını, Dizbni, 17-Yağlıca, Zırhçı, 18-Kötek Bucağı, Çengili, Köyünde 11.yy'da yapılan anıtsal kilise Doğu Anadolu Bölgesinin en etkileyici dini anıtlarındandır. 19-Çallı, Xar, 53-Hanede 382 nüfus yaşıyormuş, 20-Günindi, Kers Köyündeki Bizans kalıntılarından Ardak erk, Ardakers, Artogerassa kalesinin kalıntıları bu köydedir.  Pastis tarihine göre M.S.367’ da İran ordusu, kraliçe Parantsem Bab’ı bu Köydeki kalede kuşatmışlar. 21-Karabağ, Averag Ermenicede Harabe, 22-Tamburun, Karavenk Ermenicede kara manastır köyde Surp Toros kilisesi vardır. 23-Yağlıca, Yukarıpifik Ermenicede Baykuş,

            24-Arazoğlu, Arazkeğ, 25-Ayakgedikler, Kedigsdorin Ermenicede Aşağı derecik, 26-Bayraktar, 27-Bekler, Mevreg, Acemmevrek, Mavrigobolis Yunancada imparator kentidir. İmparator Maurikios M.S.582-602'da İran sınırında askeri üst olarak kullandıkları yerleşim yeridir. 28-Esenkent, Cala, Arpaçay’daki, Cala’dan ayırmak için Süregel Calası diyorlar. 29-Hamzagerek, Xamzakarag,

            30-Oğuzlu, Yeznasar, Ermenicede Öküz dağı, 31-Ortagedikler, Bucağı Kedikmiçin, Ermenicede Orta derecik, 32-Tazekent, Baş gedikler Bucağı, Noraşen, Ermenicede Yeniköy, 33-Yağıkesen, Kızılvenk, Garmirvank Ermenicede Kızıl manastır. 34-Yılanlı, 35-Başkaya, Karaxaç, Ermenicede Taş haçı, 36-Bulanık, 37-Çığırkan, 38-Eşmeyazı, Goxone, Gür hane, 39-Gelirli, Gani köy, Agnaşen Ermenicede Pınar köy,

            40-Güdeli, 41-Hasçiftlik, 42-Karakale, 43-Mezra, Masrik, 44-Atayurdu, Söğütlü abad, 45-Başgedikler Bucağı, Xoşavank 10.yy'da inşa edilen en büyük manastır Ermenistan sınırında askeri bölge alanındadır. 1918'na kadar manastır çevresinde Ermeni Köyü varmış. 46-Armutlu, Sarıkamış, Kara kurt Bucağı, 47-Başköy Sarıkamış'ta en çok Ermeni nüfusun yaşadığı Köyüdür. 48-Belencik, Şad İvan, Ermenicede Şad İvan Otağ hükümdar Çadırıdır. 49-Beşyol, Gülan tepe, Ermenicede Kürtgulan Çiçekli,

             50-Çardakçatı, Çürük, Ermenicede Derecik,  51-Eşmeçayır, Sıtagan, 52-Gecikmez, Hop viran, 53-Şehit Halit, Köşe kilise, 54-Kayalıboğaz, Çermeli, Ermenicede Ilıca,  55- Baykara, 56-Benliahmet, 57-Dölbentli, 58-Eskigazi, 59- Koyun yurdu şimdiki Berne bizim Köyde Surp Lusavoriç kilisesi varmış. 60-Ortakale, 61-Söğütlü, Purut, Porod, Ermenicede Oyuklu, 62-Harmanlı, Büyük Zaim,   63-Ortalar, Orta kilise olmak üzere toplam altmış üç Köyde yaşamışlar.

            ARDAHAN 21 ŞUBAT 1921'DE GÜRCÜLERİN İŞGALİNDEN KUTULUŞUNDAN ÖNCE ERMENİLERİN YAŞADIKLARI İKİ KÖYLERİ

            1-Bellitepe Göle, Çayır başı Bucağı Urut Ermenicede Çağlayan şimdiki Göle ilçesine adını veren Kola kalesi bu Köydedir. 2-Çayırbaşı Bucağı, Okam, Hokam bu iki Köyde yaşamışlar.

            AĞRI 15 NİSAN 1918'DE RUS İŞGALİNDEN KURULUŞUNDAN ÖNCE ERMENİLERİN YAŞADIKLARI OTUZ SEKİZ KÖYLERİ

            1-Heybeliyurt, Diyadin, Cucan, Kürtçede serçeler, 2-Karapazar, 3-Taşbasamak, Mirzecan, Gosdyank, 4-Tavla, Varşagavan, 5-Sağlıksuyu, Arzap Köyünde 200 nüfus ve iki kilisesi ile birlikte Dzağgavank adını taşıyan dört manastır varmış, 6-Dalbahçe, Korum, Görün köyünde 375 Ermeni, 225 Kürt nüfus ve Sur Sdepanos kilisesi varmış, 7-Suluçem, Mosun, Dzğug Köyünde 774 nüfus varmış, 8-Goncalı, Eleşkirt, Xaçlı Köye 19.yy sonlarında Pasinler, Bulanık, Malazgirt, Hınıs ilçelerinden 110 hane gelip yerleşmişler. Tarihçi Epigan'a göre Köyün Tondrikner, Xaçiğ, Ertmantsor, Garmirkar, Simonagol, Sekar, Sbidakkar olmak üzere toplam yedi yaylası varmış,

            9-Molla Süleyman köyde 135 hane varmış, 10-Toprakkale, Alaşgerd, Toprak hisarı, Walaşgerd Eleşkirt ilçesine adını veren tarihi Vağarşağerd, Alaşgert önceleri kasabaymış, Kale II. yy sonlarında II. Arşag oğlu kral Vağaraş tarafından inşa edilmiştir. İlçe merkezi 20.yy'da halen bulunduğu Zedkan, Zeydi kan kasabasına taşınmış, İlçe merkezinde 19' yy sonunda 130 hane varmış, 11-Yücekapı, Han zir, Xasdur, Ermenicede Ekmek veren Köyde 70 hane Kadim mezhebinden, 30 hane Hıristiyan Katolik mezhebinden, 10 hanede Protestan mezhebinden Ermeni ile 8 hanede 10 Müslüman nüfus varmış, 12-Kayabey, 13-Dedemin Köyü Orta kent, Çemeçetto, Cuma çayı, Tsorahovid bucağına bağlıymış, 14-Aslangazi, Kazı köy.

            15-Aşkale, Aşge, 16-Çamurlu, İritsu, Papaz köy, 17-Ziyaret, Karaboğa, Feran, Tekev, 18-Ozanlar, İranos, Yeranos, 19-Tezeren, Amad Köyün kuzeyinde Norelug adlı bir ziyaretgâhın, doğusundaki tepenin üzerinde Sasman Xaç adlı bir anıt taşının bulunduğunu Ermeni Tarihçi Eprigyan aktarılıyor. 19.yy sonunda Köyde 113 hane varmış, 20- Yeğni tepe, Plur, Kürtçede ot yığınıdır. 5.yy'ın başında Ermeni kilisesini yeniden örgütleyen Aziz Sahag bu Köyde vefat etmiş, 76 hanede 500 Ermeni nüfus varmış, 21-Yoncalı, Aravyud köyü,

            22-Ballıbostan Murat bucağına bağlı, Gazara köy, 23-Hıdır, 24-Murat, Dzirav Köyde 50 hane Ermeni,10 hane Yezidi Kürt nüfus varmış, 25-Otlubayır, Mezire, Mezrea, 26-Yazılı, Mangasar Köyün 16 km kuzey doğusundaki dağın, Ziyaret tepesi kaynak korosu deresinin adıdır.

            27-Pir Ömer, Patnos, Dedeli, 28-İkiyamaç, Mirzexan, Mirzahanı, Taşlıçay merkez, 29-Taşteker, Taşlıçay, Üç kilise, Pakavan, Hıristiyanlık öncesinde Ermeni ülkesinin en ünlü Zerdüşt ateş tapınağı bu Köydedir. M.S.371' da başkomutan Muşeğ Mamigonyan Bagavan’da, İranlılara karşı bu Köyde savaşarak zafer kazanmıştır. Köyün yakınındaki dağ eski metinlerdeki, Nbad, Nipates dağıdır. 30-Aşağıözdek, Tutak, Aşağı arpalı, Alisüfla köyü,

            31-Bintos, Berdav, Partav, 32-Bulutpınar, Cemal verdi, 33-Esmerköy, 34-Geçmeli, Şeme, Şemi, 35-Kargalık, Qerxelipa, Şexremezin, Kargalık süfla Köyde Bekiran aşireti mensupları ikamet ediyorlar. 36-Oğlaksu, Milan Milki, 37-Tutluk, Musik Kürt Musa, Musikan, 38-Yukarıözdek, Yukarı arabalı, Arapaliulya olmak üzere toplam otuz sekiz Köyde yaşamışlar.       

            ERZURUM 18 MART 1918 TARİHİNDE RUS İŞGALİNDEN KURTULUŞUNDAN ÖNCE ERMENİLERİN YAŞADIKLARI YÜZ OTUZ KÖYLERİ

            Aşkale ilçesine bağlı Köyler; 1-Çeltik, Güllü dere, Pertin, Pertgunk, Kaleler, 2-Merdiven, 3-Ortabahçe, 4-Büyükgeçit, Kağdariçsüfla, Xağdaric, Erdlar, 5-Demirkıran, Danzut, Armutlu, 6-Karahasan köyde 407 Ermeni, 167 Türk nüfus varmış, 7-Mezra, 8-Topal çavuş, 9-Aşkale, Ağaç kale ilçe merkezi,

            Azizya şimdiki Aziziye ilçesine bağlı Köyler; 1-Adaçay, Süngeriç, Snggoarıc, Mantar yakası, 2-Alaybeyi, Ebülhindi Köyde Ermeni ve Türkler birlikte yaşamışlar, 3-Beypınar, Özni köyünde 1141 Ermeni, 138 Türk nüfus varmış, 4-Eğreti, Hinzirik, 5-Kahramanlar, Kara arz, Asur belgelerinde Arzanibia adıyla anılan M.S 11.yy'dek önemli bir kent merkezi olmuştur. 6-Kavaklıdere, Tosik, 7-Kayapa, 8-Kumluyazı, Norşen, Yeniköy, 9-Ömertepe, Höyük, 10-Özbek, Poçik, 11-Sarıyayla, Kayrak dağı,

            12-Söğütlü Dadaş kent Köyünde 300 hane Ermeni,100 hane Türk nüfusu varmış, Erzurum ovasının en önemli Ermeni yerleşim yeridir. 13-Yeşil, Sığır zindan, Kircin koz, Kamışlık köyünde 180 Ermeni, 36 Türk nüfus varmış, 14-Aşağıcanören, 15-Aynalıkale, 16-Başkurtdere,1 7-Çamlıca, Çorinar, Oluk taşı, 18-Elmalı, Xntsorud, 19-Üçköşe, Üç kilise Köyünde 178 nüfus varmış, 20-Dilimli, Arşeni, Arşuni köyünde 30 hanede 145 nüfus ve Surp Minas kilisesi varmış,

            Halil çavuş şimdiki Hınıs- ilçesine bağlı Köyler; 1-Akçamelik köyde 318 Ermeni ve az sayıda Kürt nüfus varmış, 2-Göller, Kaxkik Şehircik, 3-Hınıs merkez Halil çavuş bucağı Xaçaluys, Haç ışıklı Köyünde 906 Ermeni, 140 Kürt nüfus varmış, 4-Bellitaş Karaçoban bucağı Harami, Harimik ilçede 898 Ermeni ve 150 Türk nüfus varmış, 5-Erence Hınıs Karaçoban bucağı Xert, Hert köyünde 408 Ermeni, 210 Kürt nüfus ve Surp Minas kilisesi varmış, 6-Şahabettin, Şahadin, Şabadun Köyünde 391 nüfus Surp garabet kilisesi varmış, 7-Yeniköy, 8-Alınteri, Kürt Kozlu Köyünde 1570 nüfus, Surp Kevrok kilisesi ve Tuxmanug, Esmer oğlan manastırı varmış, 9-Yelpiz, Elbis, 10-Yolüstü, Aros Köyünde 934 Ermi ile az sayıda Türk nüfus ve Surp Sarkis kilisesi varmış,

            Aras bucağı şimdiki Horasan ilçesine bağlı Köyler; 1-Aliçeyrek, Arucakrag, Aru çiftliği, Tavernier komutanı 1655'da kar fırtınasından dolayı sekiz gün bu köyde mahsur kalmıştır. 2- Veli baba, Deli baba, 1920'da Aras nahiyesi şimdiki Horasanın merkezidir. 25 Mayıs 1404'de Veli Baba’dan geçen İspanyol gezgin Ruy Gonzalesde Clavijo Deliler Köyünde çok sayıda dervişin yaşadığını, Dervişler saç ve sakal tıraşlarını kendileri yapıyormuş. Çok fakir olduklarından dolayı giydikleri elbiselerinin yırtık ve yamalı olduğunu, bazılarının nerdeyse yarı çıplak halde sokaklarda kış, yaz sıcak, soğuk, gece gündüz demeden köyde dolaşarak yüksek sesle ilahi söyleyerek gezindiklerini belirtiyor.

            Dervişlerin inziva yerlerinin giriş kapılarının üst kasasında, siyah yünden, yapılmış, püsküller ve ay şeklinde süsler ve kurutulmuş koç ve keçiboynuzları çakılıymış. Derviş evlerinin kolayca tanınması için evlerinin kapılarında da, inziva evindeki aynı işaretlerin olduğundan bahis ediyor. 

            3-Akçataş, Zanzak, Dzandzag, bugünkü Aşağı Pasinler’in merkezidir. 4-Akçatoprak, Xosraveran, Husre, Ermenicede Ören yeridir. 5-Kırkgözeler, Komasor, Ağıl dere, 6-Kükürtlü, Todaviran, Dodaveran, 7-Yüzviran Köyünde Bekiran aşireti mensupları ikamet ediyorlar.

            İspir ilçesine bağlı Köyler; 1-Çamlıkaya Hunut, Kızılcıklı, 2-Çatakkaya, Çin acur, 3-Geçitağzı, Kodreşen, Kırık Köyünde iki kilise ve 432 hanede Ermeni ve az sayıda Türk nüfus birlikte yaşamışlar. 4-Karakale, Moxurkud, Kültepe, Muşlu olan yazar Boğos Vartabed Meheyya’nın 1776'da yazdığı anılarında Köyde 350 nüfusun yaşadığını belirtiyor, 5-Sarıkonaklar, Hodiçor, Otlak suyu, 6-Kırık, Grag, Ermenicede Yangın yeri, 7-Numanpaşa, Hişen, 8-Ulubey, Dişasor, Çene dere, İspir ilçesinin Yukarı Özbağ mahallesi, Masens, Maşkens, Kisak, Çiçebağı köyü,

            Karaçoban ilçesine bağlı Köyler; 1-Budaklı, Lekbudak, Çerkez yerleşim yeri olup Çerkezcede köyün adı yeni anlamındadır. 2-Burnaz, 3-Kırımkaya, Maruf, 4-Kopal Göksu bucağı, Gopal, 5-Karaköprü, 6-Karaçoban merkez, 7-Ağcaşar, Çoban dede bucağı, İşgon, 8-Karataşlar, Tağnuk mahalleleri, 9-Kıyıkonak, Kırda temel, 10-Çobandede, Köprüköy ilçe merkezidir. İlçenin iki adını da İlhanlılar döneminde Emir Çoban Sıldız tarafından, Pasinler çayı üzerinde inşa edilen köprüden almıştır. Tarihçi Sebeos Murts Hasan kale ve Eraxs-Aras nehirlerinin birleştiği yerde bulunan Polora bahang mevkiinde M.S.580'da İran ve Bizans orduları arasında yaşanan muhabereyi anlatır. 11-Yağan, Yeğan, Tırmık köyü,

            Erzurum Merkez Palandöken, Ilıca, Dumlu ilçelerine bağlı Köyler; 1-Yukarı Yenice, Zerdigeulya, 2-Soğukça, Merkez Yakutiye, Soğuk çermik, 3-Aydınlık Dumlu, Hins, Hinok, Beşler Köyünde 692 Ermeni, 89 Türk nüfus varmış, 4-Güngörmez, 5-Güzelova, Tuvanç, 6-Güzelyayla, Kızıl kilise, Eprigyana göre Köyün nüfusu 1828'da Rusya'ya göçmüşler. Rize’nin Hemşin ve Köylerinden Müslüman ve Ermeni aileler bu Köye yerleşmişler. 12 Ağustos 1949'de Köyün adı Güzel yayla olarak değiştirilmiş. 7-Karagöbek, 8-Muratgeldi, Dinar kom, 9-Şenyurt, Zağgi, Çilekli,

            10-Yeşildere, Giregösek, 11-Yeşilyayla, Arzutu, Gümüşlü, Eprigyana göre 19.yy sonlarında Köyde 10 hane Ermeni, 50 hane Katolik Ermeni, 20 hane Türk nüfus birlikte yaşamışlar. Yazarın başka bir eserinde de Köyde, 210 Ermeni, 130 Türk nüfusun yaşadıklarını belirtiyor. Surp Lusavoriç manastırı bölgedeki Katolik Ermenilerinin önemli ziyaret yerlerindenmiş. 12-Yolgeçit, Sitavuk, Zeytinli yurt Köyde 1187 Ermeni, 72 Türk nüfus varmış, 13-Aktoprak, Xaçikvank, Küçük haç adını 7.yy'da kurulan hakiki haçın bir parçasını barındırdığı rivayet edilen Kızılhaç manastırından almış.

            14-Altınbulak, Tivnik, Dvincik, 15-Altıntepe, Kömk, Gonk, Ağıllar, 16-Arıbahçe, Iğdasor, Ağdasor, Yatır, 17- Çayırca, Badişe, Duvar, 18-Çayirtepe, Müdürge, Yakutiye, Kili seçik Köyde, 20.yy'da Ermenilerin dini merkezi ve piskoposluk makamı varmış, 19-Çiftlik, Gagariç Köyünde 1143 Ermeni, 234 Türk nüfus varmış, 20-Değirmenler, Kiriç, 21-Gez, Dadaş kent, 22-Ortadüz, Kevaxor, Güzel ahır, 23-İbrahim Hakkı mahallesi, Şex, Şehyeri köyü.

            24-Ailemiz Ermeni mezaliminden muhacir olarak Erzurum’un merkeze bağlı Umudum Köyüne ilkbaharın Nisan veya Maysı aylarında 1917'da Kars merkeze bağlı Ağa deve Köylerinden Umudum köyüne göçmüşler. Köyde bir yıl yaşadıktan sonra Haziran 1918'da Berne şimdiki Koyun yurdu Köyümüze göçmüşler. Panik, Ilıca Köyde 60 hane Ermeni ve Türkler birlikte yaşamışlar. Surp Hagop adına yeraltı kilisesi varmış,  25-Yazıpınar, Terkini, Köyünde 52 hane Ermeni, 6 hane gayrimüslim ve Surp Hagop kilisesi varmış, 26-Yerlisu, Erkinis, 27-Tasmasor mahallesi Çayirtepe Yakutiye, Dizme deresi,  28-Yeşilova, Gırçınkoz köyü,

            Narman ilçesine bağlı Köyler; 1-Güvenlik, Kornis, Kargalı, 2-Sütpınar, Koç kaniş, Gocgants köyde 80 hane Ermeni 48 hane gayrimüslim nüfus varmış, 3-Kamışözü, Bıldaçur, Bulanık su, 4-Koyunören, Kenzesor, Hazinedere, 5-Şekerli, Verindap, Yukarıdüz. 6-Samikale, 7-Yanıktaş, Ekrek, Çiftlik, 8-Yoldere, Vekixas Köyünde 301 nüfus varmış, Narman ilçesinde en büyük Ermeni yerleşim yerlerindendir.

            Oltu ilçesine bağlı Köyler; 1-Ayyıldız, Peyitker, Pitkir, Tahtakale Köyde 107 Ermeni, 75 Türk nüfus varmış, 1926'da Pitkir nahiye merkezi olmuş, 2-Derebaş, Örük, Erük, 3-Sarısaz, Zerdenes, 4-Subatuk, Cucuris, 5-Şendurak, Tamrut, Hurmalı köyleri.

            Pasinler-Hasan kale ilçesine bağlı Köyler; 1-Kızılören Çoban dede bucağı, Kızıl viran, 2-Çakırtaş Yekabad, Ekebad, Ermeni yazar Eprigyana göre 19.yy sonlarında Köyde Ermeni ve Gürcüler birlikte yaşamışlar. 3-Küçüktuy, Tuyiağır, Ortoru, 4-Asıltu, Büyüktuy, 5-Otlukapı, Hertev, 6-Suak, Pulur Ermenicede Höyük, 7-Uzun, Tortan köyü.

            Şenkaya, Tekman, Pazaryolu ilçelerine bağlı Köyler; 1-Sındıran, Ekreg, 2-Zümrüt, Pertus, Kaleler, 3-Çevirme, 4-Küllü, 5-Göztep, Mezexrek Büyük çiftlik, 6-Yaylaözü, Xozaxpür, Domuz çeşme Köyleri.

            Tortum ilçesine bağlı Köyler; 1-Akbaba, Norşen, Yeniköy, 3-Kemerkaya, Rabat, 4-Meydanlar, Xaşudvank, Davaral, 5-Tipili, Ermxaşn, 6-Yağcılar, Karinkos Dikmetaş, 7-Bağbaşı Şenyurt bucağı, Xaxu manastırı 10.yy sonlarında Tayk hükümdarı David Magistros tarafından inşa edilmiş, Köyde 467 Ermeni, 210 Türk nüfus varmış, 8-Çataldere, Korker, 9-Şenyurtbucağı, Uncular, Kiska, 10-Uzunkavak, Verinkeğ, Yukarı köy, 11-Kılkom mahallesi Gökdere Şenyurt bucağıdır.

            Yerleşim yerlerinin isimleri imla kurallarına uygun yazmadım. Uygulamada olduğu gibi genellikle bitişik yazdım. Tarihi belgelerdeki yerleşim yeri isimleri günümüzdeki yerleşim yeri isimleri arasında farklılıklar vardır. Bu sebepten dolayı tarihi belgelerdeki isimlere bağlı kalarak yerleşim yeri isimlerini yazdım. Bundan dolayı yanlış yazılmış değerlendirmesi lütfen yapmayın.

             1877-1878 VE HALK ARASINDA 93 HARBİ OLARAKTA BİLİLEN OSMANLI RUS ŞAVAŞINDA 30 EKİM 1930 TARİHİNE KADAR İLİMİZ RUS İŞGALİNDE KALDI. İLİMİZDE VE BAĞLI YERLEŞİM YERLERİNDE YAŞAYAN HALKLARIN ÖZGEÇMİŞLERİ

            1-YERLİLER: Osmanlı imparatorluğumuzda Türkçe konuşan Müslümanlara yöremizde yerli halk olarak adlandırmışlar. Özellikle Kürtler ile kız alıp vermeye en yatkın iki topluluklar. İleri gelen ailelerden, Kars’ın birçok yerinde vardır. Ancak Kağızmanlı olan ve Kültürlü bir yerli ailesi olarak bilinen Atamanlar sülalesine yer ayırdım.

             Ali Rıza Ataman 1885-1955 arasında yaşamış İsmail Beyin oğludur. Murat, Ömer ve Mehmet adlarında üç erkek kardeşi vardır. 14 Ocak 1919-13 Nisan 1919 tarihleri arasında Kars’ta kurulan Cenubi-i ve Garbi Kafkas Cumhuriyeti hükümetinin kuruluş çalışmalarında yer almış ve Ali Rıza Ataman hükümetin Dâhiliye Nazırı görevini üstlenmiştir.

            İngilizler tarafından Kars Cumhuriyet hükümetinin görevine son vermişler. Bakanlar kurulu üyelerini Malta’ya sürgün göndermişler. Ali Rıza Ataman Batum’da Bakanlar Kurulu gurubundan ayrılarak Kağızman’a gelmiş. Padişah II. Abdülhamit döneminde faaliyete bulunan Meclisi Mebussan vekillerinin seçimi için Beşiktaş'ta bulunan Yıldız sarayına 1876'da Kars delegesi olarak davet edilmiştir. Aile Kağızman'dan Iğdır'a göçerek tarım ve hayvancılık üzerine ithalat ve ihracat ticareti ile uğraşmışlar. İran Şahı 1934'da karayolu ile ülkemize geldiğinde Kağızman'da Ali Rıza Ataman'ın evinde ağırlanmış.

            Ağrı isyanında yörede çıkan kargaşada sürgün edilen, birçok Kürt ailesi için suçsuz olanların mağdur edilmemesi için hükümet nezdinde birçok girişimlerde bulunmuştur.

            Kars milletvekilliği görevinde bulunmuş olan Musa Doğan, Atamanlar sülalesinde Mehmet Beyin kızı olan Zeliha Hanım ile ve Iğdırlı Toruna sülalesinden Kürt aristokrat aileye mensup olan Fahrettin Karadeniz’de, Mehmet Beyin kızı olan Mediha Hanım ile evlenmişler.

            Diğer taraftan Kürtçeleşen, Türkler ve Türkleşen, Kürt aileleri yöremizde birçok yerleşim yerinde rastlıyoruz. Bunlardan birkaç örnek yörede yerli olarak bilinen Kars tarihinde adı sık sık geçen Kürt İsmail Paşa 1828-1896 arasında Kars'ta yaşamış Şerif Beyin oğlu, Süregel yöresinden Hayderen aşiretine mensup Hatunoğluları sülalesindir. Eski Erzurum valisi ve Osmanlı komutanlarından olan Paşanın büyük kardeşi Mehmet Beyde Kırım savaşı sırasında Kars yöresinde hâkimiyet peşinde koşmuştur. Aileden oğlu Yusuf Digor yöresinde yaşıyorlar.

            Kağızman'a bağlı Camuşlu Köyüne Çengilli ve Akveran Köyünden gelip yerleşen Gelturi Kürt aşiretine mensup Kürt ailelerine mensup şahıslar bu gün Kürtçe bilmiyorlar ve haliyle yerleşim yerinden dolayı Türkleşmişler. İki topluluk arasında yöremizde en çok evliliğin yaşandığı gurup yerlilerdir. Dolaysıyla yöremizde Yerli Türkler ve Kürt ailelerin sayısı çok fazladır.

            Bu gün birçok Türk ve Kürt aileler birlikte aynı Köylerde ve diğer yerleşim yerlerinde aralarında sorun olmadan birlikte yaşıyorlar. Ancak yöremizde iki toplum arasında kültürel farklılıklar çok azdır. Yerliler ve Kürtlerin dillerini rahatça anlıyor ve konuşa biliyorlar. Yerelde halklar geçmişten bu güne kadar barışık halde yaşadılar. Bundan sonrada böyle devam edeceğinden hiç bir kimsenin şüphesi asla olmasın.

            2-AHISKA TÜRKLERİNDEN KARAPAPAKLAR VE TEREKEMELER

            Oğuzların Kıpçak boyundanlar. Birçokları kendilerini Osmanlı Türkü olduklarını söylüyorlar. Terekemeler kendilerini Kara papakların üst boyu olduklarını iddia ediyorlar. Kars’a ilk gelen Terekeme ve Kara papaklar gurubu Azerbaycan'daki Kazak-Şemseddin Hanlığına bağlı Borçalı ve Kazak bölgesinde 1828'da yapılan Türkmen çayı muharebesinde, bölge Ruslar tarafından işgal edildi. Ahıska bölgesinin Rus tarafından işgal edilmesinden sonra, bölgede yaşayan ahali hiç bir zaman huzura kavuşamamıştır.

            Kara papak ve Terekemeler doğup büyüdükleri evlerinden ve yurtlarından istemeyerek ayrılmak zorunda kaldılar. Azerbaycan’ın Terkyavyun, Saray, Araplı, Can Ahmetli, Çaharlı ve Ulaşlı yörelerinden Kars'a gelen ilk guruptan yaklaşık 800 hane İran’ın Urum ye ve Sulduz eyaletindeki yerleşim yerlerine göçerek yerleşmişler. Azerbaycan ve Gürcistan'dan gelen birinci guruptan olan Kara papak ve Terekemeler Kars merkezde, Çıldır ve Arpaçay merkez ve Köylerine yerleşmişler.

            İkinci muhacir gelen gurup 1921'da Gürcistan ve Azerbaycan devletlerinin Tiflis, Kazak, Borçalı, Akbaba, Hamasa, Balıklı göllü, Sınık, Kara bulak, Aran Arıklısı, Orzuman, Karayazı, Kepenekçi, Tiflis, Davras, Bezekli, Yırgançak, Kamerli, Ağalık, Fahrahlı, Ahırkelek, Hosbiya, Göye, Lebis yerleşim yerlerinden gelmişler. Yaşadıkları bölge ve yörelere göre kendi aralarında adlandırılmışlar. Terekeme ve Kara papaklar bu gün özellikle Ardahan ve Kars illerinde yoğun olarak yaşıyorlar. Kuzey Kafkasya ve Gürcistan’da bazı kaynaklara göre yaklaşık üç yüz veya üç yüz elli Köyde, yaklaşık üç yüz bin ile üç yüz elli bin nüfusun olduğunu belirtiyorlar.

            İki gurubun aralarında kültürel yönden dil, lehçe, müzik ve mutfak yemeklerinde fazlaca bir farklılık yoktur. Ancak bazı yörelerde şive farklılıkları vardır. Gürcü asıllı Rus devlet başkanı olan Stalin 1944’da Ahıska’da yaşayan halklardan Türkleri, Kürtleri, Kara papak ve Tere kemeleri Ülkemizle ile olan bağlarını koparmak ve onları asimile etmek amacıyla, doğup büyüdükleri topraklardan, evleri ve yurtlarından kopardılar. Ailelerin taşınmaz mallarını ellerinden alınarak Rusya’nın iç bölgelerine sürgüne gönderdiler.

            Resmi kaynaklarda 88 bin, savaşa gönderilen 44 bin kişi ile birlikte toplam 132 bin kişi yerinden kış mevsiminin şiddetli soğuk havasında demir yolu yolcuğunda, aile fertlerinden birçok yaşlı ve çocuklar zorunlu sürgün yolunda rahmetli oldular. Ailelerin yaşadıkları bu acımasız sürgün yolcuklarında, karşılaştıkları dramları, bugün dahi belleklerinde canlı tutarak nesiller bir birlerine aktarmışlar. Adlarında bıraktıkları akrabalarına ve Ülkemize olan hasret duyguları ile gurbet elinde sırt sırta vererek birlerine kenetlenerek kültürlerini yaşata bilmişler. Sürgün edilen Ahıska Türklerinden birçok aile Van ve Erzincan ile diğer birçok illerimizde ülkemiz vatandaşlığına alındılar.

            Bazı Terekemeler in ayın yaparken Seyit Hamza Nigari'nin şiirlerini okurken, teneke parçasını çalıyorlar. Bu guruba teneke çalanlar diyorlar. Tenekeciler bu gün Baş gedikler bucağının Peldirvan şimdiki Duraklı ile Susuz ilçesine bağlı Porsuklu Köylerinde ikamet ediyorlar.

            Kars'ta 1889'da Ruslar tarafından yapılan nüfus sayımında, Kars Merkez’de 2.327 hanede, Kağızman’da 95 hanede, Ardahan’da 690 hanede, Oltu'da bir hanede olmak üzere toplam 3.113 hanede, 12.619 erkek, 11.699 kadın olmak üzere toplam 24.318 Kara papak-Terekeme nüfusun yaşadığını tespit etmişler. Yine ilimizde Ruslar tarafından 1893'da yapılan diğer bir nüfus sayımında Kars'ta toplam 29.879 Terekeme ve Kara papak nüfusun yaşadığını sayım sonuçları ile belgelemişler.           

            3-MALAKANLAR DİĞER ADIYLA DUHOBORLAR, ALMANLAR, ESTONLAR VE RUSLAR

            Kars'ta halk arasında malaganlar olarak bilinen aslında, Polonya asılı olan Duhoborlar savaşlara karşı olmuşlarından dolayı, halk olarak silahlarını yakıp, topluca yaktıkları yerlere gömüşler. Rusya Çarlık yönetimi, bu hareketin savaşan askerlerin üzerinde olumsuz psikolojik etki yapacağını düşünerek, Duhoborları yaşadıkları yerlerden, Rusya’nın hâkimiyetindeki başka yerleşim yerlerine sürgün etmişler.

            Kars yöresinde 1889’da yapılan nüfus sayımında, Akbaba, Zaruşat Şuregel, Gorel, Akyaka, Şahanlar, Karahan, Kuyucak, Susuz ‘un Porsuklu, eski isimleri ile Troitskoe 216, Spasovka 635, Terpnie 637, Kirilovka 468, Gorelovka 256, Novo-Pokrovka Köyünde 454 nüfus ile birlikte yukarıda yazılı Köylerde toplam 2.766 yukarıdaki ilgili halklara ait nüfusun yaşadıklarını yaptıkları nüfus sayım sonuçları ile tespit edilmişler.

             Kürtçede Melegan olarak bilinen Rus sekti topluluğu, Kars yöresinden ilk defa 1899'da Batum üzerinden Kanada ve başka ülkelere göçertmeye başlamışlar. Yine 1895-1905'da 30 aile Rusya’nın Sibirya bölgesine sürgüne gönderilmişler. Malagan ailelerin Kars'tan yoğun olarak göçleri 1969-1970'da daha artarak devam etmiştir. Kanada’da yaşayan ailelerin çocukları atalarının yaşadıkları yerleşim yerlerini 2012'da ziyaret etmişler. Atalarının anılarının, yörede soludukları havayı birlikte teneffüs etme imkânına kavuşmuşlar. Kabirlerini de ziyaret ederek, kendilerine duydukları hasret ve özlemlerini de burada gidermişler. Çocukları atalarının yaşadıkları köylerde, ziyaretlerini simgeleştirmek için hatıra orman alanları düzenleyerek ağaçlar dikmişler. Geldikleri atalarının Köylerine nesiller boyunca tekrar tekrar geleceklerini dile getirerek, atalarını edebi dünyada ve kendilerini de fani dünyada mutlu etmişler. Ancak gözleri bir nebzede olsa atalarının yaşam izine baka kalmış, sülalelerinin geçmişlerini görerek azda olsa onlar gibi yaşayarak ilimizden ayrılmışlar.

            Duhoborlar halkı insanlar tarafından hayvanların öldürülmesine karşı çıkmışlar. Bu olayın insanların duygularını acımasızlaştırarak, gaddarlaştırdığına inandıkları için hayvan etini bu günde tüketmiyorlar. Bu davranışları ile dünyada yaşayan tek halk topluluklarıdır.

            Kars merkez hava alanı yakınında bulunan Nova Estonskoe, Nova Estonka, Karaca viran şimdiki Karaca ören Köyünde 1889'da yapılan nüfus sayımında 74 hanede 154 erkek, 126 kadın Eston nüfus varmış, birinci dünya savaşında İsveç'e göçmüşler. 1891'da kurulan Kars merkeze bağlı Petrovka şimdiki Paşa çayırı Köyünde 104 Alman nüfus yaşıyormuş. Birinci dünya savaşında Almanlar Paşa çayırı köyünü terk ederek Rusya’ya göçmüşler. Estonlar yörede korkularından kendilerini Alman olarak tanıtmışlar ve Köylerine yakın olan Paşa çayırı Köyündeki, Almanlar ile çocuklarını evlendirmişler ve kendilerinin Alman olarak bilinmesini yeğlemişler.

            Kars'ta Rusların yaşadıkları Köyler, 1-Aleksandrovka, 2-Nova Mihailovka, 3-Valdikars, 4-Prohaladnaya, 5-Olgovka, 6-Blagodarnoe, 7-Yağbasan köyünde Bulgarlar, 8-Bozat Köyünde Setler, 9-Yedikilisede Köyünde Lezgiler, 10-Samavat Köyünde Asuriler, 11-Nova Selim ilçemiz, 12-Tambovka, Şüregel Nahiyesinde, 13-Spasova, 14-Terpine, 15-Kirilovka, 16-Garlovka, 17-Zaruşad şimdiki Arpaçay ilçesinde Küçük Vorontsovka, 18-Troitskoe, 19-Nova Dubovka, 20-Romanova, 21-Zaruşad, Rrenderskoe, 22-Nova Petro vaka, 23-Nova Pokrovka, 24-Olşanka, 25-Horoşe, 26-Ardahan'da Nikolevka, Yukarısarzep, 27-Mihayilovka Köylerinde yaşamışlar.

             4-İSVİÇRELİLER: Halk 1785 ve 1929 yılları arasında 908 civarında İsviçreli peynir imalatçısını aile Çarlık Rusya’nın değişik bölgelerine peynir üretimi yapmaları için Çarlık Rusya tarafından yerleştirilmişler. İsviçreli Araştırmacı Gisela Tschudin'in bu konu hakkında hazırladığı doktora tezinde, peynir üreticilerinden Kars'a yerleşen aileler yaşadıkları yerleşim yerlerinde 16 peynir işletmesi kurarak üretim yapmışlar.

            Peynir üretimi yaptıkları başlıca yerlerden, Göle’ye bağlı Kir ziyan, Şaraf, Tur kaşen, Zavot-Boğatepe, Ardahan merkeze bağlı Alagöz, Kars merkeze bağlı Petrovka şimdiki Paşa çayırı Köylerinde peynir üreticileri Gravyer, Kaşar ve diğer peynir çeşitlerinden kendi geleneklerine göre üretim yapmışlar. Bu vesile ile Kars'taki peynir üreticileri Gravyer ve Kaşar peynir çeşidinin yapımını özellikle İsviçreli üreticilerden öğrenmişler. İsviçreliler sonradan Ülkelerine dönüklerinde, Kars'taki yaşamlarını konu alan anılarına ait eserlerde yayınlayarak, ilimizi olduğundan fazla çok överek Dünya insanlarının tanınmasına böylece vesile olmuşlar.

            5-POLONYALILAR: Rus ordusunda asker, işçi, inşaat ustası ve diğer meslek gurubundan Kars'ta yaşayan kişilerin sayısını Ruslar tarafından yapılan nüfus sayım sonuçlarında, 1895'da 7, 1896’da 63, 1897'da 3.243 kişiye yükseldiğini görüyoruz. Bunlardan 3.208 kişi erkek, 35 kişi bayandır. Erkekler özellikle asker ve meslek gurubu olarak çalışmaya geldiklerinden doları birçokları eşlerini gurbette olduklarından yanlarında Kars'a getirmemiş gurbetçilerdir. Kars’ta 1918'da kurulan Kafkasya Cumhuriyet hükümetinin 12 kişilik bakanlar kurulu üyelerinden bir kişi Rum, bir kişide Polonyalı Matvey Rançinskidır.

             Malta’ya sürgün edilen Bakanlar Kurulu üyeleri arasındalar. Polonyalı şahıs Malta dönüşünde Karsı terk etmemiş. Belediye’ye ait bitpazarında terzilik yaparak Karslıların dostluk ve derinden sevgisini kazanmış. Kars'ta vefat etmiş Karslılar tarafından sevdiği ve yaşadığı toprağına defin etmişler. 1828'da Kars'ı ilk işgal eden Rus komutanı General 1.F.Paskeviç Polonya asıllıdır. Ülkesine döndüğü sırada Iğdır yöresinden bir Yezidi Kürdü ’nü kendine güvenlik koruması olarak beraberinde ülkesine götürmüştür.

            6-YAHUDİLER: Rusya devletinde 1897 yılında yapılan nüfus sayımında Kars ilimizde İbranice konuşanların sayısı 1.139 kişi olarak saptanmış, bunlardan 1.075 erkek, 63 kadın Yahudi nüfus yaşıyormuş. Yahudiler Kars'ta genellikle ticaret yapan şahıslarmış.

            7-ASURİLER: Halkının sayıları Kars'ta fazla değildir. Ancak Samavad Köyünde 321 kişi nüfus varmış. Van yöresinde Asurilerin sayısı fazladır. Asuri kökenli İshak Marogulov 1905'da Sürmeli bölgesi şimdiki Iğdır'ın Zor Köyünde yaşı yan Yezide Kürt çocuklarının eğitim için Rusların açtıkları okulda, öğretmen olarak çalışarak öğrencilere Kürtçe ve Rusça dersler vermiş. Erivan’a göçtüklerinde orada okullarda çocuklara Kürtçe alfabe hazırlama çalışmalarda bulunarak Kürtçenin yazımında ve çocuklara öğretilmesinde emeği geçenlerin başında yer alır.

            8-OSETLER: İran halklarındanlar yukarı Sarıkamış'ta 158, Hamamlı Köyünde 90, Boğazköy’ünde 170 kişi olmak üzere toplam üç köyde 418 nüfus varmış. Kuzey Kafkasya bölgesinde bulunan Dağıstan ülkesinde yaşayan halklardanlar.

            9-FARSLAR: İlimizin İran ile coğrafi yakınlığımızdan dolayı Farslarda İran kökenliler Ruslar tarafından 1897'da yapılan nüfus sayımında Kars’ta 317, Ardahan'da 137, Kağızman'da 70, Oltu'da 44 kişi olmak üzere toplam 568 nüfus yaşıyormuş. Kars merkezde bulunanlar genellikle halı ticaret ile uğramışlar.

            10-ÇERKEZLER: Ruslar tarafından özellikle 1864'da ana vatanlarından sürgün edilmişler. Gemiler ile Karadeniz’den Adapazarı, Düzce ve Samsun illerine gelerek ülkemizin diğer vilayetlerine ailece yerleşmişler. Yolcu gemilerinin yoğun yüklerini hafifletmek amacıyla, birçok Çerkez yaşlı ve çocukları Karadeniz’in soğuk ve tuzlu sularına kasıtlı olarak atmışlar. Çerkezlerin özellikle birinci göbekleri bu hazin durumdan derinden etkilendiklerinden dolayı, deniz ürünlerinden olan balığı sofralarına uzun süre koymamışlar. Ruslar tarafından 1897'da yapılan nüfus sayımında ilimizde 71 kişi Çerkez halkı yaşıyormuş.

            11-RUMLAR: Kars Rusların hâkimiyetinde olduğundan, özellikle Tokat, Sivas, Trabzon ve Gümüşhane illerinde yaşayan Rum aileler yoğun olarak Karsa göçmüşler. Rusların 1889'da yaptıkları nüfus sayımında, Kars merkezde 322, çeşitli Köylerinde 10.688, Kağızman'da 4.880, Ardahan'da 5.617, Oltu'da 2.026 toplam 23.733 Rum nüfus varmış. Yine Ruslarca 1897'da yapılan ikinci bir nüfus sayımında Rumların nüfus toplam ilimizde 32.583 kişi sayısına ulaşmıştır. Ruslar tarafında 1909'da yapılan üçüncü defa nüfus sayımında, toplam nüfusları 45.004 kişiye ulaşmıştır.

            Bazı Yunun kaynaklarına göre 1918'da Kars'ta yaşayan Rumların toplam nüfus sayısının 75.000 kişi olduğunu ileri sürüyorlar. Yunanistan’a göçen Rumlardan bir kaç kişi, Kars'taki yaşamları konusunda birkaç roman ve anılarını yayınlamışlar. Kars'taki Rumlar Gürcistan’ın Talka bölgesine ve oradan da, büyük bir çoğunluğu ülkeleri olan Yunanistan’a göçmüşler.

            12-YEZİDİ KÜRTLERİ: Yabancılar tarafından hep şeytana tapanlar olarak biliniyorlar. Digor’un 14 Köyünde ve Şıpkan Kürt aşiretinin yaşadıkları Köylerde birlikte yaşamışlar. Iğdır yöresinde, halk arasında Yezidilere He senan, Van’da Zupuriler diye adlandırılıyorlar. Çarlık Rusya ve Osmanlı imparatorluğu arasında 1829'da imzalanan Edirne Antlaşması’ndan sonra, Beyazıt yöresi Osmanlı imparatorluğuna geri verildi. Bu durum üzerine yörede yaşayan Ermeniler, Yezidiler ve Müslüman halk arasında tedirginlikler ve uyumsuzluklar baş göstermiş. Yöredeki Yezidi Kürtleri 1834'da Beyazıt’tan 300 hane, 1000 kişi Erivan’daki Mirek, Kuru boğaz, Çar carcı, Çoban gerekmez, Pembek, Gundahsaz, Büyük Camışlı, Küçük Camışlı ve Kara bulak Köylerine aileleri ile birlikte göçmüşler.

            Doğubayazıt’ın Behlil Paşası ile Yezidiler arasında yaşanan uyumsuzluk sonucunda, birçok Yezidi ailesi sinek yaylasındaki bulunan Köylere göçtürmüşler. 1829'da Kağızman'ın Ruslar tarafından işgal edilmesinde, yörede ileri gelen Yezidilerden Hasan ağa öncülüğünde oluşturulan silahlı sivil güç Ruslara destek olmuşlar. Daha önceleri Eleşkirt yöresinde Ok ize Mamo, Emer-Ömer Axa-Ağa, Nihoye Mıho, Halit-Xalite Emo ve Elo-Elye Emo'dan oluşan yezidi Kürtlerinin ileri gelenleri. Gürcistan’ın Tiflis şehrine giderek Rus yetkilileri ile yaptıkları görüşmüşler sonucunda 400 civarında Yezidi Kürt ailesi 1881-1882'da Kars merkeze ve bağlı Köylerine göçmüşler.

            1918-1920'da yaşadıkları yörede inançlarından dolayı, Müslüman halktan çok büyük baskı ve zulümlere maruz kaldıklarından dolayı, Ermenistan ve Gürcistan’a göçmek zorunda kalmışlar. Savaşlarda yetim kalan çocuklar için Kars ve Erivan’da yetim çocuk yuvaları ile topluca eğitim görmelerine imkân yaratmak maksadıyla da kalacakları yurt ve okullar yapılmıştır. Bu yetim hanelerden birisinin yapımını Amerikanlılar üstlenerek faaliyette geçirmişler. İlgili yetimhane ve okullarda eğitim görenlerden,  Digor’un Yemen çayır Köyü doğumlu 1908-1990'da yaşamış. Kürtlerin folklor araştırmacısı Prof. Dr. Heciye Cindi Kürt kültürü üzerinde yaptığı kapsamlı çalışmaları sonucunda, Erivan’da çok önemli eser, derleme ve ders kitapları hazırlayarak yayınlamıştır. Sonuçta Ermenistan’da 1937-1939 yıları arasında ülkemiz adına casusluk yaptığı gerekçesi ile Rusya’nın iç bölgelerine sürgüne gönderilmiştir. Ancak ünlü Sovyet yazarı A.Fadeev'in Rus yetkilileriyle yaptığı yoğun görüşmeleri sonucunda Cindi zorda olsa ancak eski işine geri döne bilmiştir.

            Araştırmacı ve yazar olan 1906-1964'da yaşayan bir etnograf öğretmeni olan, Emine Evdal'da Yemen çayır köyündendir. Köylüsü Prof. Heciye Cindi ile birlikte 664 sayfalık Folklora Kurmanca adılı eserini 1936'da Erivan da birlikte hazırlayarak yayınlamışlar. Yezidi Kürtlerinin inançları üzerinde yaptıkları araştırmalar sonucunda birçok eseler yayımlamışlar. Erivan’da küçük bir Kürt müzesini kurmuş ve vefat edene kadar halkın hizmetine açık tutmuş, vefat etikten sonra müze ile ilgilenen şahıs olmadığından müze hizmete kapatılmıştır.

            Yine araştırmacı olan 1904-1946'da yaşayan aynı Köyden Cerdoye Genco 1934-1938'da Kürtçe yayınlanan Riya Teze, Kürtçede Yeni yol gazetesinin redaktörü olarak çalışmış. Sonraları Elegez Devlet Kürt Tiyatrosu Başkanlığı'nı yapmış ve Kürtçe birçok eserleri tiyatroya uyarlayarak Ermenistan'da yayınlamıştır.

            Digor'a bağlı Susuz Köyünden Kürt romanının babası olaraktan bilinen 1897-1978'da yaşamış Prof. Erebe Şemo ilk yıllarda Kürt dili ve Yezidilerin Kars'taki yaşam öykülerini konu eden Kürt Çobanı adlı yarı biyografik romanını, ardından 1959'da Hopo, Mutlu Yaşam, Dımdım adlı eserlerini yayımlamıştır. Birçok dil bilen Erebe Şemo Rus ordusunda tercüman olarak görev yapmıştır.

            İkinci bir araştırmacı aynı Köyden Sovyetler Birliğinde yetişen en ünlü dilbilim uzmanlarından olup uzun yıllar Kürtçe dili ve lehçeleri üzerine araştırmalar yapmış 1909-1985'da yaşayan Qanade Kurdu ilk ve orta öğrenimini Gürcistan'da yükseköğrenimini Leningrad'da yaparmış. Kürtçenin çeşitli lehçelerini karşılaştırarak 1960'da kaleme aldığı en kapsamlı Kürtçe-Rusça sözlüğünü hazırlayarak yayımlamış. Kronolojinin diğer alanlarında da büyük hizmetleri olmuştur. Kürt folkloru, edebiyatı ve tarihi konusunda birçok makalelerini, Riya Teze gazetesinde ardı ardına yayımlanmıştır. Anılarında adını Qanade İbo ismindeki başka bir Kürt’ten aldığını belirten araştırmacı yazar. Çocukluk yıllarında Tiflis'te ayakkabı boyacılığı yaparak ailesinin geçimini sağladığını da özellikle belirtiyor.

            Prof. Dr. Erebe Şemo gibi Köylüsü olan Prof. Qanade Kurdo anılarında Tiflis'te hemşerisi ile karşılaştıklarında, nerelisin diye bir birlerine sormuşlar. Digor'un Susuz Köyünden olduklarını bir birlerine söylemişler. Karşılaştıkları yerde iki köylü uzun süre ayakta kalarak bir birlerine sarılarak ağlamışlar. Gözyaşları sel olmuş adeta ceketlerinin yakasını ıslatana kadar, gurbet elinde hasret gidermişler. Yoldan gelip geçenlerde adeta etraflarından, etten ve kemikten duvar örerek, sevinçlerine ortak olmuşlar. Sonrada bir birlerinden ölene kadar ayrılmamışlar. Susuz Köyünden Kürt yazar Tosine Reşidin dedesi olan Osman ey Keleş ve babası Reşide Osman'ın da Susuz köyündenler.

            Ataları Digor'un Kızıl kule Köyünden olan Cesime Celil on yaşlarında Kars’ta yaptırılan çocuk yetimhanesinde yapılan ses yarışmasında maharetleri fark edilmiş. Cesime eğitim imkânları sağlanarak tahsilini tamamlamış. Ermenistan’da 1930'da Kürt çocuklarının eğitimini sağlayacak öğretmenleri yetiştirmek için Kürt Pedagoji Teknik okulunda görevlendirilmiştir. 1932-1938’da Ermenistan Devlet yayınları Kürtçe yayınlar bölümünde çalışmış. Kürtçe yayımlanan birçok eserde editörlük yaparak ön sözlerini yazarak, kültür alanında büyük hizmetlere imza atmıştır. 1955'da yayına başlayan Erivan Radyosunun Kürtçe bölümünde redaktör olarak görev alarak çalışmaya başlamıştır. Radyodan 1964'da emekli olmuş Cesime Celilin yazdığı birçok şiirleri edebiyat dergilerinde yayımlanmıştır.

            Ayrıca Müslüman Kürtlerden olan birçok ailede 1926'da Gürcistan ve Ermenistan’a göç etmişler.  Bunlardan 1920’da Van’ın Bayrak Köyünde dünyaya gelen, Yiğitler köyü ve Dağlarda Savaş adlı iki Kürtçe roman eserini yayımlamıştır. Elliye Evdilrehman, Digor’un Şirin Köyünden Hutto Bege Reşit, Wezire Eşo, Şatıroğlu Köyünden Şikoye Hassen gibi birçok araştırmacı, yazar ve romancı Rusların idaresinde bulunan Gürcistan ve Ermenistan'da okullarda aldıkları köklü ve kapsamlı eğitim sonucunda, Kürtlerin kültürleri üzerine kalıcı eserler kazandırarak yayınlamışlar.

            1955'da Kürtçe türkü, müzik ve haber yayına başlayan Erivan Radyosunun yayın süresi 15 dakikaydı. Dinleyici sayısı artınca, yayın süresi yarım saate çıkarıldı ve ardından da, bir buçuk saatte çıkarıldı. Özellikle Serhat’ta yöresindeki Kürtler, Erivan’da Kürtçe yayın yapan Radyonun müdavim dileyicisi oldular. Ermenistan’da eğitimli ve maharetli Yezidi Kürtleri sanatçıları tarafından dillendirilen ağıt ve türkülerinden son derecede yararlandılar. Radyo yayınında çalışanlardan ilk kadın sanatçısı Aslika Qadır Hanımdır.

            Radyoda ilk Kürtçe Bayan spikerlerde 1930'da Haciye Cindi'nin eşi olan Zeynaba İbo Hanımdır. Erkek ses ve müzik sanatçılarından, Eteme Silto, Bemale Keko, Ahmet Çolo, Digor’un Kozluca Köyünde dünyaya gelen Nazik-Kamile Beko, Kürtçe Türkçe ve Ermenice saz çalarak Türküleri ustalıkla seslendirmişler. Kardeşi Şamile Beko ve Şamil'in oğulları Reşide ve Macit ile birlikte Ermenistan'ın Köylerdeki düğün ve şenliklerde, birçok müzik aletini, büyük bir ustalıkla birlikte çalarak halklarına konserler vermişler.

            1962'da Eğide Cimo, Bemale Keko, Eli Xarziya, Neçoye Qerse, Necoye Cemal, Şeroye Biro, Memoye Silo, Reşide Baso, Efoye Esed, Eğite Tecir, Şebabe Eğit, Xemoye Hesen, Mehmede Musa, Seyade Şamedin, Mecide Sileman, Geliye Kalo, kadın sanatçılardan, Were Teli, Susika Sımo, Asa Evdile, Aslika Qadir, Belga Qado, Fatma İsa, Kubra Xuda, Sisa Mecid, Zadina Şakır, Gülizar’a Etar ve diğer değerli sanatçıları da sayabiliriz. En ünlü mahareti ve sesi ile ünü Ermenistan’ında aşan sanatçıların başında, Su sika Sımo, Zadina Şakır ve Aslika Qadır Hanımları sayabiliriz.

            Yezidi Kürtleri Ermeniler ile aralarındaki inanç benzerliğinden dolayı Rusların eğitim hizmetlerinden yeterince yararlanmışlar. Ancak Müslüman Kürtlere yaklaşımları mesafelidir. Kürtlerin edebiyatına, kültürüne büyük ölçüde, yukarıda belirttiğim eserler yayınlayarak halklarının hizmetine sunmuşlar. Bizim nesillerde Kürtçe yayın yapan radyoda sanatçılar tarafından dilendirilen ağıt ve türkülerden olumlu yönde etkilenerek, kültürümüzün gelişmesinde çok büyük emekleri vardır.

            Yezidi Kürtlerinin Erivan sınırında ‘ki yaşadıkları Köyler, 1-Korbilax, 2-Qondexsaz, 3-Mireka Mezın, 4-Mireka Piçük, 5-Quriboxaz, 6-Cerceris, 7-Congermez-Çobangermez, 8-Pamp-Pampa Kurda, 9-Camüşvan-Camüşvana Piçük, 10-Elegez-Camüşvanamezin, 11-Senger, 12-Poşt-Karwansere, 13-Gozelder Köyleri. Ruslar tarafından 1889'da yapılan nüfus sayımında, Kars yöresinde 14 Yezidi Kürt Köyünde 1.077 erkek, 966 kadın olmak üzere toplam 2.043 kişi yaşıyormuş.

             Iğdır bölgesinde Yezidi Kürtlerinin yaşadıkları Köyler, 1-Zor, 2-Kızılkule, 3-Pira, 4-Harmandöven, 5-Nişankaya, 6-Kervansaray, 7-Güngörmez, 8-Kellehemo, 9-Germeşov, 10-Aslanlı, 11-Sinek Köyleridir. Yörede çok sevilen ve ileri gelen, Toruna sülalesinden Kerem Bey düğününde, damat adayının yardımcısı olan, Kürtçede bırazava, Türkçede sağdıç olarak isimlendiren, Yezidi Kürtlerinden bir arkadaşını kendisine yardımcı olarak seçmiştir. Yöre halkı ile Yezidi Kürtleri arasında istenmeyen yaşanan olaylarda Kerem Bey istediği halde, Yezidi Kürtlerinin zor günlerinde arkadaşlarına yardım etmeye çalışmış, ancak o günün zor şartlarında, tek başına başarılı olamamanın üzüntüsünü, her yerde ve toplumda yaptığı birçok sohbetlerinde özellikle üzülerek anlatmıştır.

            13-TORINLAR ARİSTOKRAT KÜRT AŞİRETİNİN ÖZET ŞECERELERİ

            Torunlar-Torına aşiretine mensup aileler ile sülalemiz mensupları arasında evlilikler olmuştur, bu nedenlerden dolayı şecerede özet olarak yer ayırdım. Aşiretin kökeni konusunda farklı görüşler vardır. Ancak en büyük ihtimal Kürt Tarihçilerden Mele Mehmude Beyazdı, aşiretin Padişah IV. Murat döneminde Silvan’dan, Doğubayazıt’a göç ettiklerini belirtiyor.

            Yazar İsmail Beşikçi Kürtler üzerine, yazdığı eserinden aşiretleri, 1-Ademan, 2-Brukan, 3-Celali, 4-Epdoyi, 5-Hesanan, 6-Heyderan, 7-Milan, 8-Sipkan, 9-Şadili, 10-Şemsi, 11-Takori, 12-Torina, 13-Zilan, 14-Zirkan aşiretlerinin Zilan Kürt federasyonunu gurubunu oluşturduklarını belirtiyor.

            Uzun yıllar öncesinde Hazar Denizi'nin batısında yaşamışlar. Bu yörenin yerlilerinden olan Aran Kürtleri, Kürt Şeddadiler beyliğinde uzantısılar. Selahaddin Eyyubi’nin de ataları olan bugün Erivan yakınındaki Dvin yöresinden, Ortadoğu ve Anadolu’ya gelmişler. Bizimde mensup olduğumuz Reşeler aşiretimizde aynı bölgeden İran, Irak, Suriye üzerinden İç Anadolu Bölgesine ve oradan da bir kısmı, Doğu Anadolu Bölgesine gelmişler. Diğer bir zayıf olan görüşe göre Torınaların peygamber soyundan, geldiklerini ileri sürenlerde vardır.

             Beylerinden Şemdin Beyin, 1-Osman, 2-Halil, 3-Muhammed, 4-Ali, 5-Hasan, 6-Hüseyin ve 7-Sadun Beyler ile birlikte yedi oğlu olmuş. Yaz aylarında serhat yöresinde Ağrı dağı eteklerinde ‘ki ve Sinek yaylasında, Dağlıca Dağları civarında, Kağızman’a bağlı Nebi yurt yaylalarında hayvancılık yapıyorlar. Serhat sınır boylarında yaşayan değişik aşiret ve inançlardaki aileler arasında evlilikler yaparak uyumlu halde yaşamışlar. Erivan bölgesinin yaklaşık yüz yıla yakın zaman zarfında Ermeniler, Rusya ve İran'ın arasında sık sık el değiştirmiştir. Erivan bölgesindeki Torınalar ve diğer Kürt aşiretleri Ermenilere, İran’a ve Ruslara karşı her zaman Osmanlın yanında yer almışlar.

             Asilzade insanlar toplumlarına her zaman idareci ve yönetici olurlar. Aciz insanlar toplumda daima şikâyetçi olurlar. Basit insanlarda toplumda iftiracı olurlar. İyi insanlarda her zaman sabır ederler, çünkü sabrın sonu selamettir. Bu uyumlu tespitten hareketle aşireti asilzade olduklarından dolayı özellikle yaşadıkları Iğdır bölgesinde İran, Ermeniler ve Ruslar uyumlu yaşayarak, idarede ve yönetimde etkin görevlerde bulunmuşlar.

            Aşiretten Şemseddinovlar 18.yy'da yaşamış olan Köse Süleyman Ağa'nın oğludur. Büyük Şemdin Ağa Kağızman yöresindeki Köse Süleyman ailesinden olup Hüseyin, Kasım ve Küçük Şemdin Ağa üç oğlu olmuş. Erivan Vilayetine bağlı Sürmeli Sancağında ikamet etmişler. Hüseyin Ağa, Kasım Ağa, Süleyman Ağa, Ahmet Ağa, Şemdin Ağa, Guli Cafer Ağa, Ali Eşref Paşa, Hamdi Bey, Kerem Beyler aşiretin tanınmış Rusya’da askeri eğitim almış, yörede önemli görevlerde bulunmuş ileri gelen şahsiyetlerdir. Rus ordusunda ve bölgesel yönetimde çok etkin görevlerde bulunmuşlar. 1915'da yayımlanan Kafkas salnamesinde Erivan’a bağlı Torına adlı bir Kürt Köyde bulunuyor ve Köyde 476 kişi yaşıyormuş. 1930'da Aralık Devlet üretme çiftliğinin bulunduğu yerde Torunken köyü vardır.

            Hüseyin Ağa Kağızman’da çok develi olarak da tanınıyor. Heybetli, yardım seven, pehlivanlar kadar güçlü, kuvvetli, eğitimli bir şahıstır. 19.'yy'da Erivan’ın 1795-1828'da İranlı olan Kaçarların yönetimindeyken, İran topraklarında bulunan Kürtlerinde başkanlığını yapmıştır.  Iğdır’ın Amarat Köyünde ikamet etmiş, çevredeki Nacaf Ali, Gazi Kışlak ve Panik Köylerinde kendi yönetimindeymiş. Üç veya dört evlilik yapmış, eşlerinden birisi Nine Hanımdan Yorto Bey adında bir olmuş, Hüseyin Ağanın yedi kardeşi vardır. Ağanın kızı en son Erivan Serdarı ile evli olduğu için, Erivan Hanlığında güçlü ve sözü geçen bir idareci konumunda kısa sürede ulaşabilmiştir.

            Türkmen çayı antlaşması ile 1828'da Erivan Hanlığı Rusların denetimine geçmiştir. Bu durum üzerine Hüseyin Ağa İran'dan gelip, Doğubayazıt’ta yerleşmiş ve arabulucu olaraktan Cafer Ağayı Kars valisi ile görüşmeye göndermiştir. Hüseyin Ağa Kars valisinden aşireti adına ilk isteği. Aşiretin hayvancılık yapabilecekleri münasip bir yerleşim yerinin verilmesini ister. Bu isteğini Cafer Ağa vasıtası ile Kars muhafızı Osman Paşa’ya iletir. Ağanın istekleri Osmanlı kayıtlarında halen mevcuttur. Kars muhafızı Osman Paşa, Hüseyin Ağa'nın talebini Erzurum’da bulunan Galip Paşa'ya sunar.

            Aralarında yapılan görüşmeler devam ederken, Hüseyin Ağaya İran’dan gelen haber üzerine Ağa ani bir kararla, ailesiyle birlikte İran'ın Hoy şehrinde geri gitmiş sekiz yıl Hoy şehrinde ailece ikamet etmişler. Hüseyin Ağa ailesi ile birlikte Osmanlı topraklarına geçmek ister. Ancak bu duruma İran devleti yetkilileri gitmesine müsaade etmez. Kendisini cezalandırmak içinde oğlu Kasım'ı ve bir eşini rehin alarak, İran’ın Tahran ve Loristana vilayetlerine sürgüne göndermişler. Bu duruma Ağa çok üzüntü yaşamış ve sürgünde altı yıl kaldıktan sonra Hüseyin Ağa vefat etmiş.

            İran devleti Kasım Ağayı ikna ederek, Zilan aşiretini, Rana vilayetine geri getirmesi karşılığında kendisine gerekli imkânların tanınacağına söz vermişler. Kasım Ağa Kağızman'a gelerek Zilan aşiretini tekrar İran’a götürmeye çalışıyor. Ancak ailenin bir kısmını ikna ederek birlikte İran'ın Makü şehrinde göçerek bir kaç yıl bu ilde ikamet ediyorlar. Mehmet Hurşit Paşa 1851'da yörede yaptığı incelemelerde Kasım Ağa İran’dan gelip Doğubayazıt ilçesine yerleşmişler.

            Sora Doğubayazıt’tan göçüp, Kağızman ve çevresindeki yerleşim yerlerine yerleşmişler. Kasım Ağa 1853-1856'da patlak veren Kırım savaşı sırasında yörede tekrar sahneye çıkarak idareciler arasında sözü geçen Kürtlerin temsilcisi oluyor. Babası Hüseyin Ağa yaklaşık yüz yaşından fazla yaşamış, ölüm tarihi kesin olarak bilinmiyor. Ağanın mezarı Kağızman’a bağlı Aşağı Pifik Köyü kabristanlığındadır.

            Erivan yöresinde sözü geçen diğer ikinci bir şahıs Şıpkan aşiretinden Ev dal oğlu Süleyman Ağadır. Ağanın İbrahim ve Şemdin Ağalar isminde iki oğlu olmuş. İranlı Zaman han ile karşılaştıkları bir ortamda, Zaman han Süleyman Ağa'ya eşek ve yaşlı Kürt diye ağır söz söyleyerek hakaret ediyor. Bu durum üzerine aralarında amansızca kavgalar başlıyor. Süleyman Ağanın 500 kişilik sivil silahlı taraftarı ile Zaman hanın 1.500 kişilik sivil taraftarı arasında yapılan olan muhaberede,  Süleyman Ağanın taraftarları, Zaman hanın taraftarlarını mağlup ediyorlar. Ve Zaman han muhabere alanından kaçarak, bir evin tandırında saklanıyor. Süleyman Ağa'nın taraftarları Zaman hanı saklandığı evin tandırından çıkararak öldürüp, başını keserek Süleyman Ağa'ya getiriyorlar.

            Aşiretten Şemseddin Ağa'nın oğlu olan Guli Cafer Ağa Halk arasında, Cafer Ali Bey olarak biliniyor.  1806-1877'da 71 yıl yaşamış, Rusya askeri eğitimini tamamlamış ve Rus ordusunda görev alarak Tümgeneral rütbesine kadar yükselmiştir. Arkadaşlarından bazı İngiliz subay ve gazetecilerin kaleme aldıkları anılarında, Gulli Cafer Ağa'dan övgü ile söz etmişler. Resmi kaynaklarda Cafer Ağa geçer. Gulli Cafer Ağa İran’da halk arasında Külli lakabıyla anılıyor. Hüseyin Ağa’nın İran topraklarına geçmesiyle aşiretin başına Gulli Cafer Ağa geçmiştir. Rus Çarının Petersburg sarayında taç giyme törenlerinde hazır bulunmuş ve ordudaki üstün başarılarından dolayı, Çarlık tarafından kendisine St. Anne ve Stanislas gibi madalya ve nişanlar verilerek ödüllendirilmiştir.

            Iğdır'ın Aralık ilçesine bağlı ticaret yolu üzerinde bulunan Kara hacılı Köyü yakınlarında ‘ki alanda Gulli Cafer Ağa,  eşi Sürme Hanım, oğulları Ali Eşref Paşa, Mahmut Bey, Eyüp Paşa, torunlarından Cemalettin ve Şemsettin Güneş ve diğer aileye mensup bireylerinin kabirleri bir aradadır. Şemseddin Güneş, Mehmet Nuri Güneşin babasıdır. Iğdır yöresinde atalarından kalma sözü geçen ailelerdenler. Gulli Cafer Ağa'nın kızı Doğubayazıt’ın Karaşeh Köyünde İsa Kaya annesidir.

            Gulli Cafer Ağa'nın oğlu Ali Eşref Şemseddin ov Paşa 1851 doğumlu, Rusya’da askeri eğitimini tamamlayarak 1877'da Rus ordusunda asteğmen olarak görev başlamıştır. Ağa 1898'da yüzbaşı,1907'da albay ve 1914'da tümgenerallik rütbesine yükselmiştir. 1877-1878'da Osmanlı-Rus savaşına katılmış, Kürt müfreze silahlı ve süvari birlikleri komutanlığı görevlerinde bulunmuştur. 1907'da ilk evliliğini yapmış, sonrada birkaç defa evlilikler yapmıştır. Ancak evliliklerinden çocukları olmamıştır. Eşlerinden biriside Azer’iymiş, Ali Eşref Paşa 1910-1911'da Aralık ilçesinin Ramazan kent Köyünde yaşamış, iki tabanca ve bir kalkanını da Tiflis’teki bir askeri müzeye bağışlamıştır.

             Gulli Cafer Ağa Paşa Ekim 1917'da Rus devriminden sonra Aralık ilçesine bağlı Ramazan kent Köyüne dönmüş. Ağa’nın Hame, Nado ve Bıro Bey adında üç yaveri ve 40 silahlı koruması ile birlikte yaşadığı yörede geziyormuş. Iğdır'ın Per aut köyündeki Malikânesinde konaklamış,1905-1915'da Kafkasya Valisi olan Vorontsov-Daşkov, Ali Eşref Paşa'nın başında olduğu, Şemseddin ov Kürtlerine özel yardımlarda bulunmuştur.

            Torına aşireti mensupları Ali Eşref Paşanın ve babasının askeri üniformalı fotoğraflarını, evlerinin müstesna köşelerinde güne kadar çoğaltılarak korunmuşlar. Paşanın hakkında zamanında halk arasında bir takım dedikodular uydurulmuştur. Bunlardan öldüğünü ve yerine kardeşi Eyüp paşa değil, Iğdır merkeze bağlı Horgov şimdiki Suveren Köyünden Reşit Bey veya Kağızman'dan Zorba Bey'in görevlendirildiği gibi havada uçan birçok dedi kodu ve asılsız sözler defalarca söylenmiştir. Birçok madalya ve nişan sahibi olan, Ali Eşref Paşa'ya 1912'da Ruslar tarafından bir başka nişan daha verilerek ayrıca ödüllendirmişler.

            Iğdır ovasında her yıl sulama kanallarının temizlenmesini askeri disiplin anlayışı ile köylüler arasında imece usulü ile temizletmeyi yaşamı boyunca hiç bir zaman ihmal etmemiştir. Çarlık Rus ihtilalinden sonra, Iğdır’a dönmüş. Kazım Karabekir ve Kürt aşiretleri ile görüşerek, Hamidiye alaylarının kaldırılmasında etkin görevler üstlenmiştir. Kürtler arasında modernleşmeyi başlatan aydınların başında yer alır.

            Paşa 1928-1929'da vefat etmiş, Rusya’da Çarın özel davetlisi olarak her yıl St. Petersburg’da sarayında ağırlanıyormuş. Bu vesile ile Rus sarayına hâkim olan Fransız mutfağından esinlenerek, gördüklerini ait olduğu, aşiretin yemek kültürü nede taşımıştır. Aşireti mutfağında da, Fransız kültüründe olduğu gibi yemek yemeye önceden salata ile başlanır ve peynir yemek ile sonlandırılır. Fransız yemek kültürü sülalesinde bu güne kadar halen devam etmektedir. Paşa yaşamının son yıllarında küçükbaş hayvancılıkla uğraşmış 26 direkli çadırında yazları Can derviş yaylasında konaklamıştır. Birinci dünya savaşında Osmanlı ve Rus imparatorlukları arasında yaşanan birçok savaşlarda, yöredeki Kürt aşiretleri iki imparatorluğun toprakları arasında bölünmüş halde yaşamışlar. Aşiretine mensup şahıslar her iki imparatorluk coğrafyasında idareci, yönetici ve ordularında komutan olarak görev yapmışlar.

            Paşa vefat ettikten sonra yerine, Hamdi Beyin oğlu, Rusya’da askeri akademide eğitimini tamamlamış olan Kerem Bey geçmiştir. Zor yaylasında renkli geçen yaşamı konusunda halk arasında birçok öyküler ile Kerem Beyin yaşamını nesillerine anlatmışlar. Kamu kurumları yöneticileri ile halk arasında çıkan problemlerin çözümünde aktif görevler üstlenmiş önemli şahsiyetlerdendir. Kerem Bey 1941'da kardeşlerinden Abdül Rezzak Bey 1955'da, Naci Bey 1972’da vefat etmişler. Fettah Beyin oğlu Emin Beydir. Turan Güneş'te Fettah Beyin torunu ve Emin Beyinde oğludur. Toruna aşiretinin kısacık aile şecereleri,

            1-Turan Güneş Emin Bey'in oğludur.

            2-Emin Bey Fettah Bey'in oğludur.

            3-Fettah Bey Hamdi Bey'in oğludur.

            4-Hamdi Bey Abdi Ağa'nın oğludur.

            5-Abdi Ağa Bişar Ağa'nın oğludur.

            6-Bişar Ağa Ali Ağa'nın oğludur.

            7-Ali Ağa Şemdin Ağanın oğludur.

            8-Şemdin Ağa Köse Süleyman Ağa'nın oğludur.

            Halk arasında Halife İbrahim Güneş olarak bilinen sülalede saygın bir din âlimidir. 1915'da Kağızman'ın Ebroşli Köyünde dünyaya gelmiş Şebab Beyin oğludur. Sonradan Iğdır merkeze bağlı Hoş haber Köyüne yerleşmiş, uzun yıllar Köyde ve yöredeki gençlere dini medrese eğitimi vermiştir. Aşirette en çok çocukları olan Mustafa Bey'in kızı ile evlenmiştir. İbrahim Güneş 2005’da vefat etmiş. Kağızman’a bağlı Ebroşli, Kabakom, Çiftlik, Aşağı ve Yukarı Kers Köylerinde aşiret mensuplarının yaşadıkları yerleşim yerleridir.

            Rus kaynaklarına göre Ali Eşref Paşanın emekli maaşı 2.000 ruble, Abdi Ağa'nın 500 ruble, Şemseddin ov İbrahim Ağa'nın çocuklarından Şebab Bey, Ahmet Bey ve Nebi Bey'in maaşlarında 500 rubleymiş. Şebab Bey Iğdır yöresinden, İbrahim Güneş'in babasıdır. Ahmet Bey de Süphan Beyin babasıdır.

            Ali Eşref Paşa'nın kardeşi olan Eyüp Paşa Hamidiye alaylarında yarbay rütbesiyle Eleşkirt yöresinde Zilan aşireti reisliği görevinde bulunmuştur. Aşiret özellikle Kars, Iğdır, Kağızman, Ardahan, Digor, Erzurum, Van ve Muş illerinde yaşıyorlar. Iğdır’da Güneşler, Kağızman’da özellikle Yıldızlar, Güneşler, Araslar, Ağrı'da milletvekili görevinde de bulunmuş olan Naci Arslan ve Aliereb, Ziro, Yek mal Köylerinde yaşayanlar. Digor'da Varlı, Var gün, Alaca ve Bastem soyadını taşıyan aileler. Ardahan'da milletvekilliği görevinde bulunmuş olan Faruk Demir de Mala Beyrı sülalesinden olanlar.

            Halk arasında yörede Heydaran aşiretinden olan sülaleye Torına Mala Şero, Şipkan aşiretinden olan sülaleye Torına Mala Serxun, Zilan ve Redkan aşiretinden olan sülaleye de Mala Köse diyorlar.  Digor ve yöresindeki Kaskanlı aşiretinden olan Bastam Bey 115 yıl yaşamış. Digorlu Teyo Ağanın oğlu Ağır Ceza Mahkemesi reisi, İsmail Hakkı Alaca bir dönem Kars Belediye başkanlığı ve Kars Milletvekili görevlerinde bulunmuştur. Eşi Ruhiye Hanım 14 Ocak 1919-13 Nisan 1919’da Kars’ta kurulan Cenubi-Garbi Kafkas Cumhuriyeti Hükümetinin Cumhurbaşkanı olan Cihangir oğlu İbrahim Aydın Beyinde kızıdır. Teyo Ağa'nın diğer oğlu Mustafa Bey, Kars'ta uzun süre avukatlık yapmış olan Abdurrahman Alaca'nın babasıdır.

            Ardahan merkeze bağlı Hoçuvanın Hasköy’ünden Avşar sülalesinden, Hülya Avşar'ın büyük dedesinin ismi Torına Avşar’dır. Dolaysıyla sülalede Torına aşiretindendir. Diyarbakır Silvan'dan Pire bade kabilesindenler, Diyarbakır’dan, Kayseri'nin Pınarbaşı ilçesine gelmişler, oradan da Ardahan’a bağlı Hocadan ve Hasköy’e gelmişler. 

            Muş, Malazgirt, Bulanık yörelerinde Cibranlı Halit Bey ve Süleyman Ahmed Beyler. İç Anadolu Bölgesinde Konya’nın Cihanbeyli ilçesinin Beşkardeş Köyü ile Kırşehir'e bağlı Baş pınar Köyünün eski adı Torınadır. Cihanbeyli’nin Göl yazı kasabasında Torunoğluları ailesinden mele Ömer sülalesi aynı aşirettenler. Aynı beldede özellikle Helik anlı aşireti mensuplarından olan Reşeler bizim mensup olduğumuz aşiretimiz Göl yazı beldesinde %98 yoğunlukta yaşadıkları yerleşim yeridir.

            Hâkim olan birinci görüşe göre aşiretin İran’dan, Muş’un Varto ilçesine gelmişler. İki kardeşten Fero Bey alevi inancını benimseyerek Varto yöresinde kalmıştır. Beyro Beyde Sünni inancını benimseyerek Kağızman, Tuzluca, İncesu, Tezekçi, Yukarı Tut, Aşağı Tut, Kaldırım ve Bulanık Köylerine yerleşmişler. Mısır'dan geldiklerini söyleyen Tuzluca yöresinde, Cunukan aşiretinin alt boylarından olan Mısırka, Basıka, Kemıka ve Şakıdı sülalelerinden aileler Iğdır’ın Tuzlu çay ilçesine bağlı Akçay, Beroj, Aktaş Köylerinde ikamet ediyorlar.

Cunukan ve Torınalar aşiretleri arasında yörede bir birleri ile sıkı işbirliği yaparak, aşiretler mensupları arasında evlilikler yaparak, kuvvetli kan bağı akrabalık bağlarını kurup, kuvvetlendirerek bu güne kadar birlik ve beraberlik içinde yaşıyorlar. Beyro Bey sülalesinden, Serheng Ağanın beş oğlu, 1-Yusuf Bey, 2-Zorba Bey, 3-Ali Ağa, 4-Bedir Ağa ve 5-Osman Ağalardır.

             20.yy başlarında Kağızman’ın Kaldırım Köyünde yaşamış olan Zorba Beyin kabri Cağın beldesindedir. Kesik köprü mahallesinde ikamet eden Abdül Rezzak Beylerde Yüceler sülalesindendir. Beyrı Bey sülalesi ile aralarında yakın kan bağı akrabalıkları vardır. Kağızman’da Mala Köse sülalesinde Torına aşiretindenler. Beyro Bey sülalesi ile kız kaçırma meselesi yüzünden iki aile arasında çıkan problemde, Mala Köse sülalesinden olan iki dönem Kars Milletvekili görevinde bulunan, Kerem Güneşin amcası olan Şerif Paşanın oğlu Yusuf Bey aileler arasında yaşanan kavgada rahmetli olmuştur. İki sülale arasında süren kan davası meselesi, yöredeki ileri gelen ailelerin araya girmesi ile durum barış ile son bulmuştur. Kağızmanlı Aslan Yıldız'ın oğlu işadamı Resul Yıldız, Kars milletvekili görevinde bulunmuş Kerem Güneş, Petrol ticareti yapan Ahmet Alkan, Zırhçı-Yağlıca Köyünden Mele Hasan Torına aşiretine mensup ailelerdir.

            14-KAĞIZMANDA ARAS SÜLALESİ

            Kers köyündenler yörede tanınmış ailelerden Zeki Aras’ın sülalesidir. Rusya’da askeri eğitim görmüş ve 1961'da vefat etmiş Deler çiftliğinde, yaşamış demokrat partisinin Kars kurucuları arasında yer almıştır. Kardeşi Prof. Ali Aras, Ege Üniversitesinde öğretim görevlisi olarak çalışmış 2004’da vefat etmiştir. Zeki Aras Bey, Hüseyin Bey'in oğludur. Hüseyin Beyde Hasan Bey'in oğludur. Ebroşli Köyünde aile konağı bu günde halen yöre halkına hizmet vermektedir. Aile Halk arasında yörede ve Kağızman'da Mala Hesen Beğe Köse adıyla saygın bir yer edinmişler. Zeki Aras Nebi yurt yaylasında ilk kez Zavotculuk Rusçada çiftlik anlamında peynir üretiminde bulunmuştur.

            Nebi yurt yaylasında ikinci Zavot-Çiftlik'te 1909'da Andrey Jukov adında Rus Malagan kökenli şahıs tarafından 200 inekten sağdığı sütten kaşar ve gravyer peyniri üretmiştir. Sonraları Nebi yurt çiftliği Ahmet Paşa'nın oğlu olan Rauf Beye devir etmiştir. 1970'da çiftlik Kars merkeze bağlı Dikme köyünden Terekeme olan Hümmet Yıldız tarafından işletilerek gravyer ve kaşar peyniri üretimi yapmışlar. Onlarda 1980'da Digor'un Nahcivan şimdiki Koca köyünden Fevzi Kaya'ya çiftliği satmışlar.

            15-KAĞIZMANDA NAKŞİBENDİ ŞEYHLERİ

            Nakşibendiler Mevlana Halidi müritleridir. Bitlisli Şeyh Muhammed Küfrevi'nin talebelerinden olan Kürt kökenli Nakşibendi şeyhlerinden, Aşağı Pifik köyünden Şeyh Yusuf ve Tahir kardeşlerdir. Eski kaynaklarda Pifik köyünün diğer adı Pifika Sulfadır. Köyde meydana gelen,  heyelan nedeniyle, köyün yarıdan fazlası zemini daha sağlam olan, Iğdır karayoluna yakın Azat han bölgesine taşınmıştır. Köyün önceki yerleşim yerine Yukarı Pifika, aşağı taşındığı yerleşim yerine Aşağı Pifik köyü olarak iki yerleşim yerine ayrılmıştır.

             Aşağı ve Yukarı Pifik köyü yörede, Şeyhler köyü adıyla da anıyorlar.  Bölge Rusların hâkimiyetindeyken 1907'da Köye eğitim ve öğretime açılan ilkokula çevre Köylerden gelen öğrencilerde okulda eğitim verilmiştir. Kürtlerin dinlerine bağlılıklarında dolayı, Pifik köyünde faaliyette bulunan dini medreselerde günün şartlarında, köklü ve disiplinli dini eğitim ve öğretim alan öğrenciler. Kısa zaman zarfında çevrede bulunan Köylerde imam olarak göreve başlamışlar. Medrese mezunu imamlar görevli oldukları Köylerdeki ailelere, gerekli olan dini eğitimi aralıksız vererek, bazıları çok genç oldukları halde topluma erken uyum sağlamışlar.

Görev aldıkları yöre halkından gerekli sevgi ve saygıyı da kısa zamanda bularak huzurlu ve mutlu halleriyle mesleklerini severek yapma imkânına kavuşmuşlar. Aileler arasında çıkacak problemleri başlamadan önce önlemeyi başarabildikleri gibi var olan meselelerinde barış ile sonlandırmışlar. Kars yöresinde 1909'da resmi okulların dışında ilimizde ayrıca 143 medresede 4.120 öğrenci dini eğitim alıyormuş. Pifik köyünden Şeyh Yusuf ve Şeyh Tahir kardeşlerin torunları bu gün Kağızman merkezde ikamet ediyorlar.

            İkinci bir Nakşibendi Şeyhi olan Karabağ köyünden Şeyh Eyüp ve oğlu Abdul selamdır. Şeyh Eyüp vefat ettikten sonra yerine oğlu geçerek Kağızman merkeze yerleşmiştir. Yörede ve bölgemizde bütün şeyhlerin ve din görevlilerin aileleri halk arasında sayılıp sevilmişler. Şeyhler ve din görevlileri özellikle yörede yaşayan topluma gerekli olan dini eğitimi eksizsiz ve aralıksız vererek, aile yaşamları ile topluma her zaman vaz geçilmez örnek aile olmuşlar. Böylece başta toplumun güvenini ve sevgisin kazanarak, her zaman ailelerin birlik ve beraberliklerini koruma maksadıyla dini bilgiler vererek nasihatlerde bulunarak, toplumun aydınlanmasına, uyumlu ve huzurlu bir arada yaşamasına daima öncülük etmeyi adeta kendilerine bir nevi görev edinmişler. Resmi kayıtlarda söz edilen bir istihbarat raporuna göre, Osmanlı Rus savaşında Halife Şeyh Yusuf Osmanlı tarafında yer her zaman yer almıştır.

            Üçüncü Nakşibendi Şeyhi olan Zeynel Abidin’dir. Ailesi Muş'un Bulanık ilçesine bağlı Abri köyünden 1936'da Kağızman'a gelmişler. Kağızman'dan 1942’da Çengilli köyüne yerleşmişler. Şeyh Zeynel Abidin köylerinde 16 yıl ir şadda bulunmuş 1936-1952'da Köylerinde hakkın rahmetine kavuşmuştur. 1965 yılına kadarda oğlu Şeyh Sena babasının görevini üstlenerek Köylerinde öğrencilere dini eğitim vermiştir. Sonralar Şeyh Sena’nın oğlu olan Sait Güner Kağızman merkeze yerleşmiş, ailesi yörede halk tarafından Şeyh Sait olanakta bilinir.

             Sait Güner Kars Milletvekilliği görevinde bulunmuştur. Şeyh Zeynel Abidin’in eşi Gül peri Hanımda Rauf Beyin kızıdır. Rauf Bey serhat yöresinde tanınmış olan Ahmet Paşanın oğludur. Ahmet Paşa Ağrı Eleşkirt yöresinden gelip, Kağızman'ın Nebi yurt yaylasına yakın olan yerleşim yerine yerleşmiştir. Çevredeki bazı Zilan Kürt Köylerinde yaşayan ahali üzerinde paşanın söz hâkimiyeti vardır. Ebroşli köyünde yaptırdığı divanında yaşamış, ailesi bu günde aynı geleneği divanında yöreden Köylerine gelen misafirleri halen büyük bir özveri ile ağırlıyorlar.

            16-KAĞIZMAN'IN BAŞKÖYÜNDEN KELEŞ OĞLU ALİ AĞA VE ARALIK İLÇESİNİN KARAHACILI KÖYÜNDEN ŞEH ZAHİR

            Kağızman'da ileri gelen birçok aile vardır. Ancak onlardan biriside yöre halkı arasında saygın bir yer edinen Başköy’ünden Radikan aşiretinden Keleşoğlu Ali Beydir. İlk evliliğini amcası kızı olan Göze Hanım ile yapmıştır. İkinci evliliğini de yörede sekiz yıl eşkıyalık yapan Dılhıranlı aşiretinden Altun diş Osman'ın amcası kızı olan Leyla Hanım ile yapmıştır. Ali Ağa 1918-1920'da Kars yöresinde çıkan, kargaşa ve çatışma ortamından kaçan birçok aileye maddi ve manevi yardımlarda bulunmuştur. Yöredeki ailelere zor günlerinde sahip çıkması ve yardım sever olmasından dolayı, bu durum kendisini halk arasında sözü dinlenen ve sevilen bir durumuna getirmiştir.

             Kars’taki yönetimce 1919'da kendisine mülazımdık rütbesi, şimdiki teğmen rütbesi verilmesi için askeri istihbarat Raporları hazırlanmış ancak sonuçlandırılmadan, hakkında hazırlanan diğer bir raporlarda Ali Ağa'nın Ruslara el altından destek verdiği ihbarı yüzünden kendisine mülazım rütbesi verilmemiştir.

            Her zaman olduğu gibi, kargaşa ortamlarında, insanlar durumlardan kendilerine her zaman vazife çıkarıp, istemedikleri ve içlerinde husumet besledikleri bir birlerine çamur atmışlar. İftira tutarsa tutar, tutmazsa da izi kalır anlayış ve düşüncesinden hareket edegelmişler. Bu durumlarda toplumlarda cadı avı sahneye çıkar. Sonuç olarak, yönetimler insanlar arasında bazen yaş veya kuruyu sağlıklı olarak bir birinden ayırmaz durumuna düşe biliyorlar. Böylesi durumların önlenmesi için ancak sarsılmaz hukukun üstünlüğü ile sağlanacak tarafsız ve adil adalet alayişi sayesinde, insanlar arasında iftira, fitne, fesat, problem ve huzursuzlukları zaman geçirilmeden ivedilikle önlene bilinir.

            Aksi takdirde toplumda zamanında önlenemeyen meseller toplumun dinamiğini derinden sarsar ve adalete olan güvensizlik duygusunda yıllarca kanayan yara haline getirir.

Ali Ağa'nın Köyünden Piko adında bir şahıs Ali Ağa'nın evine, eşkıya altın diş Osman’ı arada sırada misafir olarak ağırladığını yetkililere ihbar etmiştir. Bu durum üzerine Ali Ağa ve oğlu Hasan ve 45 akrabası ile birlikte yargılanarak baba oğul ve akrabaları sekiz yıl cezaya çarptırılırlar. Cezaevinde altı aylık tutukluyken üzüntüsünden 1929’da rahmetli olur. Sorhunlu köyüne defin edilmiştir. Oğlu Hasan uğradığı haksız iftira sonucunda, sekiz yıl ceza evinde kaldıktan sonra tahliye olur. Babası Ali Ağanın yörede bıraktığı beylik unvanını layıkıyla temsil ederek yaşamını sürdürmüştür.

            Kağızman'a bağlı Tılık, Baş köy, Arpalı, Kara kale, Kara güney, Şaban köylerinde yaşayan akrabaları üzerinde çok etkili bir kişiliği vardır.  Başköy’ün ahalisi yaz mevsiminde Yağlıca dağlarında ve Torına Beylerine ait olan Nebi yurt yaylasına yakınında bulunan Kara kale kışlağında, kış mevsiminde Aras Nehri'nin kıyısında halk arasında aşağı Başköy diye adlandırılan yerleşim yerinde konaklıyorlar. Torınalar aşireti ile yakın dostluk iyi komşuluk ve sağlam dostluk bağları ve ilişkileri vardır. Ali Ağa’nın Hasan, Edo, İbrahim, Mustafa, Abdullah, Hüseyin, Mehmet ile birlikte yedi olmuştur.

            Tuzluca ve Iğdır yöresinde diğer bir ailede, Şeyh Ömer'in oğlu Şeyh Zahirdir 1896 'da Aralık ilçesine bağlı Kara hacılı köyünde dünyaya gelmiştir. Babası Osmanlı-Rus savaşlarında, Ruslara karşı gösterdiği kahramanlıkları nedeniyle, yöre halkı arasında Şeyh Şuro lakabı ile anılmıştır. Kürtçede Şuur kılıç anlamındadır. Şeyh Zahir 1924'da Tuzluca'da bulunan Tuz İşletme Müdürlüğü’nde işe başlar. Yörede insanlar arasında gizli bulunan çekememezlik ve husumet yüzünden, Şeyh Zahir ve ailesi hakkında yönetime asılsız ihbarlar yapılmıştır.  Bu vesile ile durum detaylı araştırılmadan yaş ve kuru bir birine karıştırılarak ailesinin üzerinde anlamsız ve mesnetsiz jandarma baskıları yapılmıştır. Kendisine ve ailesine yapılan bu haksız baskılardan korumak için yönetime kendisini anlatamamış ve kardeşleri, Yusuf, Ali, Abdurrahman, Tahir ve Habib ile birlikte altı oğlan kardeşlerdir.

            Iğdır yöresinden Mahmut Beyin kızı Sımbıl Hanım ile evlenir. Şeyh Zahirin Hayatı Burukan aşireti mensubu olan 1926'da Van'dan Ermenistan’a birçok aile mensubu ile birlikte göçen, Kürtçe roman yazarlarından, Eliye Evdilrehman’ın Erivan’da yazdığı Dağlarda Savaş adlı Kürtçe romanında konusudur. Şeyh Zahir kendisi ve dört kardeşi ile birlikte, çıkan bir çatışmada öldürülmüşler.

            Sağ kalan Abdurrahman kardeşlileri Adana'da yargılanarak 9 yıl cezaya çarptırılmıştır. Mersin ceza evinde dokuz yıl cezasını çekerek tahliye olduktan sonra, Aydın'ın Söke ilçesinde 6 yıl zorunlu sürgün hayatı yaşamıştır. Söke'den 1955'da ayrılarak memleketine dönmüş Van iline bağlı değişik Köylerde imamlık yaparak hayatını idame ettirmiş 1990'da 92 yaşında vefat etmiştir. Eşi Emine Hanımdır.

            Tuzluca yöresinde diğer ileri gelen ailelerden, yörede sözü geçen, sayılan, sevilen Şemıkan aşiretinde reisi olan Temur Ağadır. Tuzluca ilçesine bağlı Molla kamer, Güllüce, Söğütlü, Sürmeli, Menderes Köylerinde yaşayan aşiret mensuplarının da lideridir.

            17-IĞDIR'DA GELOLİ AŞİRETİNDEN MECİT HUN AİLESİ

            Iğdır'ın en tanınmış ailelerinden birisi de Hun ailesidir. Bu ailenin en parlak simalarından biriside Mecit Hun 1925-1998 yılları arasında yaşamış. Geloli aşiretinin lideri olan babası Ahmed ve annesi Ali Mirza Bey'in kızı olan Fatma Hanımdır. Bölgenin Politik, sosyal ve kültürel yaşamında önemli bir sima haline gelen Mecit Hun Iğdır'da yayımlanan ilk gazetelerden, Dil 1952, Fırıldak 1953, Şarkın dili 1953, Pamukova 1954 yıllarında çıkarmış ve yerel basının güçlenmesine bu vesile ile katkıda bulunmuştur.

            Oğullarından Elektrik ve Elektronik Yüksek Mühendisi olan Mücahit Özden Hun 2002 yılında yayımladığı Iğdır Sevdası adlı üç ciltlik çalışmasında ailesine ve yörede yaşayan aşiretlere kitabında geniş yer vermiştir. Rahmetli babasının başlattığı ama bir türlü bitiremediği bu kapsamlı kitap projesini, oğlu devir alarak kısa zaman zarfında sonuçlandırmıştır. Yörede yaşayan aşiretlerin ileri gelenlerin bilgilerine başvurarak, tarihi bilgilerin toprak altına gömmeden günümüze taşıyarak, babasının da ruhunu böylece şad etmiştir.

            Ahmet Ağa hanesinde misafirlerini ağırlıyormuş. İlk eşinden olan oğlu koşarak babasına gelerek atların veya eşeklerin ot yığınlarına zarar verdiğini babasına söylemiştir. Ahmet Ağada bu duruma çok üzülerek, oğlum zeki bir insan olmuş olsaydı, hayvanları ot yığınından bana haber vermeden uzaklaştırmalıydı. Ben kafası az çalışan bu oğluma sülalemi ve ailemi teslim edemem, düşüncesinden hareketle. Yaşlı olsa da bu olay yüzünden aniden ikinci defa evlenme kararını vermiştir. Yörede tanınmış ileri gelen ailelerden Ali Mirza Beyin kızı Fatma Hanımı isteyerek evlenmişler. Bu evliliklerinden olan oğlu Mecit Hun dünyaya gelmiştir. Yörede Ahmet Ağanın ikinci evliliğinde ne kadar haklı olduğunu herkes sonradan takdir etmişler.

            Toplumumuz asırlar öncede keşke böyle örnek çalışmalar yapabilseydi. Bu vesile ile atalarımızın bize bırakacakları değeri biçilmeyen mirasları olurdu. İşte bu işleri yapa bilecek yetişmiş insan sermayemiz yoktu. Ülkemizde de bu sıkıntıyı geçmişimizde ve bu günümüzde de birlikte yaşıyoruz. Ailelerimiz ile ilgili bilgilere atalarımızın, aile büyüklerimize anlattıklarını hafızalarında muhafaza ederek bu güne taşıyarak bizlere anlattılar.

            Özden Hun Beyinde yaptığı gibi, bizde sülalelerimizin geçmişi ile ilgili ulaşa bildiğimiz ve anlatılan bilgileri bir araya getirerek, özenle bilgileri kayıp etmemden önce bu güne taşıdık. Sonrada yazılı şecereyi şimdiki ve gelecek nesillerimize taşımaya çalıştık.

            18-KÜRTLERİN BADILLAR AŞİRETİ HAKKINDA ÖZET BİLGİ

            Kars'ta 1889'da Rusların yaptıkları nüfus sayımında Badıllı aşiretinin bu gün yaşadıkları köylerden Küçük Yusuf 76, Kürük Dere şimdiki Kurudere yöresinde, Çetto köyde 126, Alo köy 72, Hacımıho 76 kişi yaşıyormuş. Burada Sano köy ile Tikoş köyü ilgili tarihte yerleşim yeri değiller. Ruslar zamanında yöreye Kürük Dere adını vermişler. Günümüzde ise yöreye Kuru Dere diyorlar. Ardost ve Çerme köylerinde ve bizim köyde Badıllı aşiretine mensup aileler ile birlikte yaşıyoruz.

            Kürt aşiretlerinin tarihi olarak bilinen Bitlisli Şerefhan'ın 1597 'da yazdığı Şeref name adlı eserinde, Badıllılar aşiretini Diyarbakır aşiretleri arasında belirtiyor. İran'ın kuzeyinde Horasan da yaşayanlara, halk arasında Bedelan, Bahadıran, Badıllı, Badel, Badi adları ile anıyorlar. Badıllıların bir kolluda Mekke'nin Badi kasabasından, Şama geldiklerini ileri sürülüyor.

            Aşiretler arasında yaşanan uyumsuzluk sonucunda Bağdat’ın fethinden sonra aşiretin büyük çoğunluğu Urfa'nın Siverek ilçesine yerleşiyorlar. Diğer kolları Şam üzerinden Irak ve İran yolunu takip ederek Ağrı ve Van illerine geliyorlar.

             İç Anadolu Bölgesine Urfa'dan 21 Ocak 1691'de Yozgat'ın Çekerek, Kazan kaya, Yerköy ilçeleri ve bir kaç diğer köylerine yerleşmişler. Yine Mekke’nin Badi kasabasından 1763'da Şam'a gelen beş yüz aile sonra Urfa, Siverek'e yerleşmişler. Siverek'ten Erzincan'ın Refahiye bölgesinde ‘ki yüksek yaylalarına gelerek aileler göçebe çadırlarda konaklıyorlar. Yörede aşiretin mübarek topraklardan geldiklerinden dolayı, çevrede yaşayan insanlar tarafından aşirete beklenenden de fazla ilgi, alaka, saygı ve hürmetle karşılanıyorlar. Bu durumun mükâfatı olarak 1783'da Sultan Reşit Paşanın fermanı ile Kelkit’e 33 km mesafede bulunan Çimen dağı yaylası beş yüz kişilik Badilli aileye tahsis edilmiştir.

            Çimen dağı yaylasına yerleşen Badilli aşiretine mensup aileler tarafından yaylada Gürleydik ve Uzun kol adında iki köy kurarak yerleşmişler. Yayla coğrafi olarak Kelkit, Refahiye, Alican, Şiran, Gölova platosu ile çevrilidir. İki köydeki nüfus yoğunluğu zaman içinde arttıkça, aileler köylerinden, Erzincan, Refahiye, Gümüşhane, Şiran, Kelkit ve çevresindeki yerleşim yerlerine ve birçokları Doğu Anadolu Bölgesine göçmüşler. Köyümüzdeki Çimenler ‘de Çimen dağından geldiklerini söylüyorlar.

            Çimen dağı yaylasının göçer ailelere tahsisi çevredeki bazı ailelerin tepkisine neden olmuştur. Terikiyani aşireti ve diğer birkaç yerleşik sülale ile Badıllılar arasında yıllarca süren arazi anlaşmazlığı problemi aşiretler arasında yaşanan kavgalara uzun sürede çözülmeden neden olmuştur. Problem yıllarca devam etmiş ve Erzincan mahkemesi kadılığında görülen arazi davaları Badıllı aşireti lehine sonuçlanmıştır. Mahkeme çimen dağı yaylasının, Gürleydik ve Uzun kol köylerine ait olduğuna tekrar karara bağlamıştır. Davanın bir üst mahkemede temyizi istenmiş ve 1894'da yüksek temyiz mahkemesinde yerel Erzincan mahkemesinin kararını onaylayarak yaylayı iki köy adına tekrar tescil etmiştir.

            Badıllılar aşiretinde öne çıkan aileler, 1- Beyler, 2-Ahmet oğulları, 3-Eloyiler ve 4-Maksoyiler olmak üzere dört köklü aileden oluşuyorlar. Reisleri Çil İbrahim’dir. 1763'da Uzun Alcan’daki aşiretler arasında çıkan kavgada Zor Temir ağanın mensup olduğu Milan, Milli aşiretinin yanında Badilliler yer almışlar.

            Kor Said Bey Urfa'nın Ağız han köyünde iki yüz elli silahlı süvari atlısı ile Fransızlara karşı Urfa'nın kurtuluşunda kahramanca savaşmıştır. Urfa ceza evinde bulunan bin yedi yüz elli mahkûmu ceza evinden çıkararak düşman birliklerine karşı birlikte savaşmışlar. Kör Said Bey ve eşi Zeyde Hanım Urfa'da ve çevresinde sözü geçen toplumda saygı duyulan, haneleri halkına açık hayır seven ailelerdendir. Oğlu Av. Kemal Badıllı 1923 doğumlu 1961'da Yeni Türkiye Partisinden Urfa Milletvekili olmuştur. Kemal Badıllı İstanbul’a yerleşmiş ve bir süre sonra rahmetli olmuştur. Said ağanın kahramanlığından Badıllı aşireti çok esinlenerek aşirete genellikle erkek çocuklarına Said adını vererek bu güne kadar aynı geleneği birlikte yaşatıyorlar. Suriye’deki aşiretin bir kolluda Şam, Irak,  İran üzerinden Van ve Ağrı’ya göçmüşler. Bu yolu takip ederek göçen aileler Ağrı'ya bağlı Eleşkirt’e gelip çayırlarında göçebe olarak konaklamışlar.

            İshakpaşa’nın askerleri ahaliden vergi tahsilatını yaparken, atlarının ayaklarına ziller takmışlar. Atları ile köylere geldiklerinde, atların ayaklarına takılan Zillerin çıkardıkları ses üzerine, ahali İshakpaşa askerlerinin geldiğini anlayarak tedbir alıyorlar. Vergi tahsilatı yapan süvari atlılar çayırda konaklayan Badillilerin çadırlarına kadar geliyorlar. Aşiretten İshak paşa adına vergi istiyorlar. Badilli aşiretti de yöreye muhacir olarak geldiklerini vergi verecek ekonomik güçlerinin olmadığını ileri sürerek vergi vermeye razı olmuyorlar. Bu durum üzerine, süvariler tarafından bakı altına alınıyorlar. Aşiret çayırdaki çadırlarını toplayarak, kervanlarını hazırlayıp, Eleşkirt'in Dehar şimdiki Tahir köyüne vergi vermemek için zorunlu olarak göçüyorlar. Köyde bir süre ikamet ettikten sonra bu ailelerden;

            1-Molla Yusuf sülalesi Kars'a göçüyor, Kars merkeze bağlı yukarıda belirttiğim kuru dere köylerinde ikamet ediyorlar.

            2-Molla Ömer sülalesi de Erzincan, Refahiye, Gümüşhane, Şiran, Kelkit yöresindeki köylere göçüyorlar.

            3-Diğer sülalede Tahir köyünde halen ikamet ediyorlar.

            Tahir köyünden Yahya beyin babası Arif Ağa, Doğu Anadolu Bölgesinin savunmasında, Binbaşı rütbesi ile Kazım Kara Bekir komutasında ‘ki 15'inci kolorduda gösterdiği üstün başarısı üzerine kendisine kahramanlık madalyası verilirmiştir.

            Abdurrahman Badıllı Urfa'da Said’i Nursi’nin öğrencilerindendir. Fransız gezgin ve araştırmacı Vital Cuninet 1890-1894'da Ankara ve civarında yaşayan başlıca Kürt aşiretlerini, 1-Rişwan, Reşvan, Reşeler bizim aşirettir, 2-Şexbızını, 3-Badilli, 4-Terikiyani, 5-Mikaili, 6-Yanbekli, 7-Kayibanli, 8-Seyfanli, 9-Atinanli, Atmanika aşiretlerinin yöredeki yerleşim yerlerinde yaşadıklarını kitabında yazıyor.

            19-KÜRDUKAN KÜRT AŞİRETİ HAKKINDA ÖZET BİLGİ     

            Kürtlerin tarihi olaraktan kabul edilen Bitlisli Şerefhan’a ait Şeref name adlı eserinin s.280'de Kür dukan aşiretinin Suriye'den, Mardin'e geldikleri ve Şeyh Hasan Zerki’nin soyundan olduklarını belirtiyor. Aile Şeyh Mardin’i ile dünür oluyorlar. Ancak dünürü Şeyh Mardin'i vefat ediyor. Yerine Kür dukan aşiretinden Şeyh Hasan'ı Zerki yörede aşiret hükümdar oluyor. Kür dukan aşiretine mensup beş aile,

            1-Habil Bin Şeyh’in sülalesi Derzerde,

            2-Habil'in torunu Diyarbakır ve Meyyafarki arasındaki Kür dukan kalesinde,

            3-Emir Zirci Atak sülalesi Lice kalesinde,

            4-Dördüncü Zir kani, Zeri kani sülalesi Tercil kalesinde,

            5-Beylerden, Şex Hasan’ın sülalesinden olan,

            1-Nasir, 2-Muhammed, 3-II-Nasir, 4-Halil, 5-II-Muhammed beşkardeşte Bitlis ve Hizan bölgesinde ayrı ayrı yerlerde hüküm sürmüşler. Aşiretin yoğun olarak yaşadıkları Coğrafi yerleşim yerleri ise, Kuzey Irak, Kars, Ardahan, Köprüköy, Horasan, Erzurum, Eleşkirt, Ağrı, Urfa, Mardin, Muş, Kahraman Maraş, Diyarbakır ve Elazığ yörelerini saya biliriz.

            Kur dukan aşireti Berazi topluluğu içinde yer alan aşiretlerdendir diğer yer alan aşiretlerse; 1-Eladinan, 2-Şedadan, 3-Didan, 4-Dinan, 5-Qeregeçan, 6-Ketikan,7-Meafan, 8-Mir, 9-Oxiyan, 10-Pijan, 11-Kurdikan, 12-Şexan, 13-Zerwan aşiretlerini sayabiliriz. Kur dukan aşireti topluluğunun başkanı, Hemoye Kerho Beydir. Kadınların başkanı ise Şare Xaturn Hanımdır. Fetva ve ilimden sorumlu şahıs mele Salih Ağadır. Ruhani liderleri olarak sözü dinlenen Şex Berkel, Şex Bozan, Şex Hüsene ve Kosan Beylerdir. Aşiretler arasındaki mesele ve problemleri çözüme kavuşturmaya yetkili Alaeddin Beydir.

            Aşiretin gençlerinden sorumlu olan Kerhoye Ketiki Beydir. Aşiret gurupları arasındaki sorunlardan hâkim sorumlu Simail Qeregeçi Beydir. Tüm görevlilerin üst denetim ve gözetimini yapan şahıslar ise Arif Hecci ve Elliye Ebbasoka Beylerdir. Aşiret suni ve Kürtçenin Kurmancı lehçesi ile konuşuyorlar.

            20-KÜRTLERİN BURUKAN AŞİRETİ HAKKINDA ÖZET BİLGİ

            Aşiret 1830'da Erivan yöresinden Kars'a göçmüşler. Aşiretin ileri gelen şahsiyetlerinden Tepeköy’ünden Ali Aydın Ağa 1871-1961 yılları arasında yaşamıştır. Ağa dört kez evlenmiş eşlerinden Ayna Hanım Kürt kızı, Narin Hanım Yerli kızı, Nigar Hanım Kürt kızı, Hava Hanım'da Azeri kızlarıdır. Evliliğinden 11 çocuk, 72 torunu olmuştur. Ali Ağa rahmetli olduktan sonra Burukan sülalesi soyadlarını Alibeyoğlu olarak değiştirmişler. İki dönem Kars belediye Başkanlığını yapmış Naif Alibeyoğlu'nun babası Medet Beyin eşi Terekeme kızıdır.

            Diğer aşiret mensuplarının yaşadıkları köylerin başında önceleri Ermeni köyü olan, Kars'a merkeze çok yakın olan Gani köyünde yaşıyorlar. Ermenilerin köyü terk etmeleri üzerine Burukan aşiretinden Hame Bey ailesi ile birlikte Gani köyüne yerleşiyorlar. Halk arasında yörede Hamit Bey olarak biliniyor. Beyin üç evliliğinden 17 çocuğu olmuştur.

            Sülalenin ileri gelenlerinden Beyin oğlu Aslan Alp 1908-1990 yılları arasında yaşamış, oğlu Mehmet Alp, Kars Milletvekili ve Devlet Bakanlığı görevlerinde bulunmuş, Kars Şoförler Odası başkanı Kınyas Alp, Muhtarlar derneği başkanı Sultan Alp Hanım, Ticaret odası başkanlığını yapmış Yalçın Alp,Parti il başkanlığını yapmış Güngör Alp, CHP il başkanı Ekrem Alp, Kadınlar hakkında çalışmalarda bulunan Sibel Alp Hanım ve Devlet Demir yollarında çalışmış bürokrat, Ferhat Alp olmak üzere aileden birçok insan ilde etkin görevlerde bulunmuşlar.

Burukan aşireti genellikle iki köy dışında Sarıkamış’ın Divik, Susuz ‘un Kara kale, Göle'nin Mor yufka ve Vezin köyünde ağırlıklı olarak yaşıyorlar. Bu gün yaklaşık olarak aşiretin 600-650 arası hane oldukları tahmin ediliyor.

            21 -DİGOR İLÇESİNE BAĞLI OLAN BAZARCIK BELDESİ

            Erivanlı Kürt roman yazarı Erebe Şemo Jiyina Bextewar, Mutlu Yaşam adlı romanın konusunu, Kars yöresinde meydana gelen ilginç olaylar ve yörede renkli kişiliği olan insan yaşamlarını eserine konu ederek romanı yazmıştır.

            Bunlardan Bazarcık beldesinde halk arasında Mala Kürde Ereb, Arap oğulları ailesi olarak bilinen, yörede çok zengin olan bu ailenin mülkiyetinde yaklaşık üç veya dört köye yetecek kadar arazileri ile üç bin küçük ve bin başta büyükbaş hayvanlarının olduğunu romanında belirtiyor. Erebe Şemo Bazarcık ’ta sahip olduğu, dükkânlarının bir benzerinin dahi Kars merkezde bile bulunmadığını özellikle vurguluyor. Bakü, Har kov, Rostov gibi uzak şehirlerden Bazarcık’a gelen tüccarların, yöre halkından hayvan ve tarımsal mahsuller ile diğer ürünler satın aldıklarını ve Bazarcık bölgenin ticaret ve alışveriş merkezi olduğunu da romanında yazmıştır. Günümüzde Bazarcık ta Mala Efendiye Ereb sülalesinin büyüklerinden birisinin ismi, Arap olduğunu ve buna rağmen daha sonraları yörede sülaleyi Efendioğluları adıyla da anmaya başlamışlar.

            Erebın beş oğlu, 1-Efendi, 2-Mahmut, 3-Evdıle, 4-Bekir ve 5-Ahmet kardeşlerdir. Efendiye Erebın asıl adı Süleyman'dır 1941'da rahmetli olmuş, Digor yöresinin sayılı zengin alilerindendir. Küpler dolusu altını ve binlerce büyük ve küçükbaş hayvan sürüleri varmış. Kars eski Milletvekili Turgut Artaç Efendiye Ereb'ın torunudur. Sülale soyadlarını, sonradan Yardımcı el ve daha sonralarında Efendioğluları olarak değiştirilmiştir.

            Bazarcık beldesinde diğer ileri gelen aşiretler ise; 1-Torına aşiretinden Bişar Ağanın sülalesidir. Yörede yaşayan ailelerin soyadları Var Gün’dür. 2-Sülale ise Smaila veya diğer adıyla Mozxeri aşiretidir. Bu aşiretten bazı aileler ise Anı şehrinde hüküm sürmüş Kürt Şeddadiler Beyliği döneminde, Gürcistan’ın Ahıska yöresindeki Colda köyüne göçmüşler. Aşiretin diğer bir kolu ise Ahıska bölgesinden 1944'da Rusya devlet adamı Stalin tarafından, önceleri Rusya’ya bağlı olan Kazakistan bölgesinde’ ki Alma ata merkeze bağlı olan Işıklı ilçesinin Kara şey köyüne sürgün edilmişler. Bu gün aileler halen Kara şey köyünde topluca ikamet ediyorlar. Azınlıkta olan diğer aşiretler ise, Oço ve Parçunke aşiretleridir. Bu aşiret mensupları kendilerini Sıma il aşiretinden sayıyorlar. Sülale Gürcistan'ın Ahıska yöresinden, Bazarcıka gömüşler. 3-Şipkan, 4-Cemaldini olmak üzere toplam dört Bazarcık ve köylerinde yaşıyorlar.

            22-KARS'LI BAZI İŞ ADAMI, BÜROKRAT, AYDIN VE SANATCILARI      

            1950-1960'da Ankara ve İstanbul gibi büyük kentlerde yükseköğrenim görmeye başlayan gençlerimizden, yörede 1949'lar gurubu olarak biliniyorlar. Iğdır'ın Muçe köyünde 1938'da dünyaya gelmiş Av. Yaşar Kaya, hemşerisi Av. Medet Serhat, Dr. Naci Kutlay, Fevzi Avşar, Fetullah Kakioğlu ve Halis Yokuş ve arkadaşlarıdır.

            İkinci gurup Faruk Aras, Mustafa Aydın, Halit Güneş, Nizamettin Barış, Tayyar Alacadır.

             Üçüncü gurup ise Süleyman Savaş, Tuncer Bakır han, Mehmet Nuri Güneş, Mehmed Alkan, Güngör Alp, Mahmut Alınak, Faik Bulut ve Naif Alibeyoğlu'nu sayabiliriz. Merhum Av. Yaşar Kaya ve Tuncer Bakır han Parti genel başkanlığı görevlerinde de bulunmuşlar.

            Başta ilimizde geleneksel olan ozanlarımızdan merhum Âşık Şenlik, Murat Çobanoğlu, Şeref Taşlıova ve Yener Yılmazoğlu ile diğerleri.

            Dengbej ve sanatçılarımızdan, Iğdır'ın Panik köyünden Ozan Şemdin, Susuz ilçesine bağlı İncili Pınar köyünde dünyaya gelmiş olan Derweş Serhedi 1987'dan bu yana Almanya'da yaşıyor. Derweş saz, mey ve kaval gibi müzik aletlerini rahatlıkla kullanıyor. Büyük çatak Köyünden Xelile Kozo, İsviçre'de çalışmalarını yürüten, Özer Urun, Digorlu Ali Kemal, Ardahan yöresinden Hollanda'da yaşayan, Hoçuvan köyünden Hozan Dino. Kars’ın Digor ilçesine bağlı Tılık köyünden Emine Dengbej, Ardahan merkezden Asker Demirbaş, Soro, Susuz ilçesinden Rızaya Fetti ve isimlerini yazamadığım birçok sanatçılarımızı sayabiliriz.

            Arapça dilinde mıtıv veya mıtrıp olarak adlandırılan sözcüklerin anlamı müzisyendir. Ancak yöremizde cimri, seviyesi düşük, ısrarlı dilenci ve toplumda uzak durulması gereken insan anlamında kullanılıyor. Bu yanlış anlayışa örnek olarak Digor'un Zıbnı köyü sakinlerine bu güne kadar mırtıv sözcüğü yanlış olarak yöremizde yakıştırılmıştır. İlgili köyde çok sayıda sanatçı ve müzisyen vardır. Yörede düğün törenlerinde mesleklerini icra ediyorlar. Ses sanatçısı ve müzisyenlere yapılan bu haksız yakıştırmanın düzeltilmesi için Zıbını köylülerinden önce özür dileyerek haklarını teslim etmek, biz yöre halkının insani borcudur.

            Kürtlerin asıl meslekleri dağların yüksek yaylalarında küçükbaş hayvancılık yapmaktır. Bundan dolayı hayvanlarının beslenmesi için yazları yüksek dağların platoları ve yaylalarda, kışları ise vadilerin derinliklerindeki kışlaklarında uzun sure hayvancılık ile uğraşmışlar. Hayvancılıktan kazandıkları sermaye birikimleri ile birkaç ailenin gençleri 1950'dan itibaren Kars'ta ticaret yapmaya ilk adımlarını atmışlar. Şehirleşme Kürtler arasında yörede çok geç başlamıştır. Bundan dolayı Kars’ta bulunan işadamlarının sayısı istenilen seviyede değildir.

            Buna örnek olarak Kars merkezde Ruslar tarafından 1889'da yapılan nüfus sayımında Abdi Ağa Mahallesinde 2 hanede 8 erkek, 8 bayan toplam 16 kişi yaşıyormuş. Yine Ruslar tarafından yapılan diğer bir nüfus sayımında 1893'da bu sayı 22 kişiye, 1897’da 63 erkek, 32 kadına, Ardahan merkezde 8 erkek, 4 kadın, Kağızman merkezde 107 erkek, 77 kadın, Oltu merkezde 7 erkek Kürt yaşıyormuş. Buda gösteriyor ‘ki genellikle dağlık köylerde yaşamışlar. Az sayıda şehir merkezinde olanlarda genellikle küçükbaş hayvan çobanı olarak çalışmışlar.

            Hal böyle olunca Kürtlerde çok geç başlayan şehirleşme sonunda yine de yöremizde ancak birkaç iş adamlarından, Torına sülalesinden, Kağızman’ın Kers köyünden Aslan oğlu Resul Yıldız, aynı ilçeden Petrol ticareti yapan Zeki Aydın, Kars merkeze bağlı Vezin köyden Aytemiz petrollün sahibi İsmail Aytemiz, Selim ilçemizin Eski gazi köyünden Abdülhadi Cihangir, Digor'un Başköy’ünden Zeki Aydın ve Nahcivan şimdiki Koca köyünden Fevzi Kaya'yı sayabiliriz.

            Bürokrat ve siyasilerden 1921'da Kars merkeze bağlı Kara haç şimdiki Başköy’ünde dünyaya gelen Osman Yeltekin, Kas kanlı aşireti mensubu olup 1965-1969'da iki dönem Kars milletvekili görevinde bulunmuştur. Kars'ta 1968'da iki sınama salonu vardı. Bunlardan birisi Şehir diğeri Yeltekinler sülalesine ait sınama salonuydu. Bingöl’ün Kığı ilçesinde Cumhuriyet savcısıyken istifa ederek 1961’da siyasete atılan Sırrı Atalay 1919-1986'da Erzurum'un Hasan kale ilçesinde dünyaya gelmiş, ailesi Hasan Kale’den Ardahan'ın Göle ilçesine göçmüşler.

            Sırrı Atalay 1961-1980 yılları arasında yirmi bir yıl aralıklı tarihlerde Kars Milletvekili ve Senatör ile 1963'da Adalet Bakanlığı, 1979’da Cumhuriyet Senatosu Başkanı görevlerinde bulunmuştur.

            Ardahan'ın Göle ilçesinden Turgut Göle'nin annesi Ardahan yöresinde ileri gelen Kürt ailelerinden olan İzzet Bey'in kızıdır. Babası Celal Göle'de İzzet Bey'in kız kardeşi ile evlidir. Haliyle baba ve oğul aynı sülaleden evlenmişler. Siyasal Bilgiler Fakültesi Mülkiye mezunudur. Birçok ilçede Kaymakam olarak görev yapmıştır. Sonraları serbest Avukat olarak çalışmış. Turgut Göle 1954-1969 yılları arasında Kars Senatörü ve Milletvekili görevlerinde bulunmuştur. Oğlu Prof. Dr. Celal Göle Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dekanı ve öğretim üyesidir. Kızı Prof. Dr. Nilüfer Göle'de sosyoloji alanında tanınmış ünlü bir akademisyen ve Prof. Dr. Asaf Savaş Akat'ın eşidir.

             İlimizin bazı milletvekili ve bakanlarını sıralarsak 1921 birinci dönem Fahrettin Erdoğan,Cavit Erdel, 1923 ikinci dönem Alirıza Ataman, Ahmet Ağaoğlu, Ömer Tarım,Hacı Bedir Fırat 1927 üçüncü dönem Hacı Bedir Fırat, Faik Bermek,Halit Onaran,Bahattin Öngören, A.Sadri Hattuza, 1931 dördücü dönem M.Nazif Sirel,Muhittin Akyüz,Ö.Kamil Kuntay,Faik Bermek,Bahattin Öngören, Bu milletvekillerimizde genellikle ilimiz dışındanda olanlar vardır.

            Ancak 1950'den sonra Latif Aküzüm, Ziya Ayırım, Abdülkerim Doğru, İlhan Aküzüm, Bahri Dağdaş, Atilla Hun, Hasan Yıldırım, Turgut Artaç, Doğan Araslı, Aziz Kaygusuz, Musa Doğan, Gürcan Dağdaş, Mahmut Alınak, Kağızman’ın Karakale Köyünden Kerem Güneş, Çengelli köyünden Sabri Güner, aynı ilçeden Ulaştırma Bakanı Ahmet Arslan, Sarıkamış ilçesinden Zeki Karabayır, Selim ilçemizden Mülkiye Birtane, Digorlu Şafak Anlı, Selahattin Beyribey, Ayhan Bilgen ve diğer Kars milletvekilliği görevinde bulunanlar. Edebiyatçı yazar Dursun Akçam Ardahan merkeze bağlı Ölçek köyünde 1930'da dünyaya gelmiş. 2003’da vefat etmiştir. Annesi, Ardahan merkeze bağlı Bank is köyünden Gelturi aşiretinden, Kürt kızı Naze Hanım, babası Eyüp Akçam Ahıska Türklerindendir.

            23-KÜRTLERDE AİLELERİNDE BAY VE BAYAN İSİMLERİ

            Kürtlerde erkek isimlerinden bazıları, Ato, Bıro, Boti, Bozo, Cezo, Çeto, Elo, Kado, Kakil, Karo, Keleş, Mıhe, Müşir, Ruto, Serheng, Sutto, Seydo, Şiyar, Siyarbed, Soro, Şero, Şebab, Zırbe, Bayan isimlerinden bazıları, Eyşan, Baho, Berfo, Bese, Çile, Fado, Fadile, Hazal, Goze, Gozel, Gevez, Gevre, Gever, Heves, Kare, Mıskal, Pero, Reşe, Sise, Sutte, Zozan, Havin, Berivan sayıla bilir.

            24-KARSLI İSTANBUL KABADAYLARINDAN  İDRİS ÖZBİR

            Ailesi aslen Digor’un Kara kale köyündenler. Ataları sonraları köylerinden Susuza bağlı Kızılçakçak köyüne ailece göçmüşler. 1937’da köyde dünyaya gelmiştir. Kars'ta ailenin hasımları ile aralarında yaşanan kavgada Ali kardeşini öldürüyorlar. Kürt İdris'te düşmanlarından birisini bıçak darbesi ile yaralıyor ve yakalanmamak için İstanbul’a kaçarak geliyor. İstanbul’da ara işlerinde çalışıyor ünlü kabadayılardan Nurettin Onay bulunduğu gazinoda taşkınlık yapıyor. Bu durumda çalışanlar ile Kabadayının adamları arasında iş yerinde çıkan kavgada, Kabadayı Nurettin Onay’ı, Kürt İdris tarafından öldürüyor. Cezasını çektikten sonra tahliye oluyor ve Rum asıllı bir bayan ile evleniyor.

            İstanbul'da 1955-1960'da Kürt İdris lakabını ile ilden bulan birçok kabadayının arasında yerini alıyor.  İstanbul'da özellikle Derbent, Tarabya üstü ve Kâğıthane bölgesinde, Susuz ve köylerinden olan birçok işçi ailenin gece kondu yapmalarına diğer Kabadayıları gibi öncülük yapıyor. Annesinin adı Kije Hanımdır. Yörede kendisini annesinin adı Kije'nin oğlu diye anarlar. Oğluna öldürülen kardeşi Ali'nin ismini koymuştur. Atv televizyonunda evlenme programı sunucusu olan Esra Erol Hanım Ali Özbir'in eşidir.

            25-ARAN, ŞEDDADİ, DVIN, ANİ VE GENCE KÜRT BEYLİKLERİ

            Merwani Kürt Beyliği, Şeddadi Kürt Beyliği ve Hasanveyh Kürt Beyliği olarak tarihte 9 ve 12.yy'da Ermenistan, Kars, Karabağ ve Tebriz yörelerinde çeşitli tarihi aralıklarında kurularak hüküm sürmüş üç önemli Kürt Beylikleridir.

            Şeddadi Beyliğinin ilk temsilcisi olan Muhammed Bin Şeddadi Bin Kartuk Beydir. 951-1174'da Gence Şeddadi Beyliğin inde kurucusudur. Gence Şeddadileri yörede her alanda başarılar göstermişler. Gence şehrini 10 ve 11.yy'da günün şartlarına uygun imar ederek önemli bir merkez haline getirmişler. Zamanla büyüyen şehir Narin kale, Şehiristan ve Rabat mahallerinden oluşmuştur. Gence ‘de yaşayan ünlü Azeri şairi Katran Tebriz’i, Şeddadi hükümdarı şehir yeni baştan imar etmesi üzerine iki yüze yakın methiye şiiriyle dile getirmiştir.

            Ani Şeddadileri 1064-1198'da Ani ve Kars yöresinde hüküm sürmüşler. Şeddadi ailesi zaman zaman bazı kaynaklarda, Banu Şeddadi veya Şeddatoğulları diye anılırlar. Ani Şeddadileri, Gence Şeddadilerinden yaklaşık 25 yıl sonra yörede hâkimiyetleri sona ermiştir. Araştırmacılar Gence Şeddadilerine büyük, Ani Şeddadilerine küçük, Şeddadiler diyorlar. Karslı olan Prof. Dr. Fahrettin Kırzıoğlu 1141-1209'da yaşamış Azeri şairi Nizami Gencevi’nin annesi Reisei Hanım ile Şeddadilerin hizmetinde çalışmış olan, Kadı Burhaneddin'in annesi Şeddadi Kürtlerinden olduğunu Kars ile ilgili eserinde belirtiyor.

             Silvan ve Diyarbakır yöresinde hüküm sürmüş olan, diğer Kürt Beyliği olan Mervan emiri Nasruddevle bin Mervan’ı, Ani Şeddadilerinin Kralı Menuçehrın oğlu Fadulun kızı Fadluye Hanım ile evlenmiştir. Böylece beyliklerin aileleri arasında yapılan evlilikler ile aralarında kan bağı akrabalıklarını da kurulmuşlar.

            Beyliğin coğrafi sınırları Kars, Kağızman ve Sürmeli bölgelerini kapsıyormuş.  Eski Arşa runik bölgesinin bir kesimin ide oluşturan, Kağızman Deresi ve Kötek suyu boyuncunda Ani Şeddadilerine ait olduğunu bildiriliyor. Kaynaklarda yer alan diğer bilgilere göre Ermeni asıllı olan Grigor Lalzvan veya Lalzuvan Kağızman yakınlarında yaşanan kargaşa ortamında, Ani Emiri Menuçehri'yi ölümden kurtarmıştır. Ne yazık ‘ki kargaşada kendisini öldürmüşler. Girgor'un cenazesi Kağızman’a yakın olan Artakers denilen şimdiki, Keçi Van köyüne götürülerek köyüne defin etmişler.

            Eski bir Sancak merkezi olan Keçi Van, Keçvan, Geç Van olarak adlandırılan köyün adı 1960'da Tunç kaya olarak değiştirilmiştir. Yerleşim yeri yüksek bir tepenini başında imar edilmiş, köyde Keçi Van kalesinin kalıntıları günümüze kadar kendini muhafaza ederek taşımışlar. 1954'da Gümüşhane yöresinden birçok aile Tunç kaya köyüne yerleşmişler.

            Azerbaycan’da bulunan Aran'da 10.yy'dan itibaren, Gence ve Dvin'e hâkim olan beylik, Kura ve Aras nehirleri arasındaki coğrafi bölgeye, tarihte Aran adını vermişler. Şerefhan’ın 1597'da yazdığı Şeref name adlı eserinde Karabağ yöresinde 24 Kürt aşiretinin yaşadığını, bölgede Ruslar tarafından 1893'da yapılan nüfus sayım sonuçlarına göre 63 Kürt köyü varmış. 1934’da Rus Komünist partisinin yayın organı olan gazetede, Azerbaycan devlet başkanı rahmetli Haydar Aliyev'in kardeşi Hasan Aliyev'inde Kürt asıllı olduğu bilgisi yayımlanmıştır. Berda şehrine 7.yy'da Araplar tarafından saldırlar düzenlemiş. Bala sakan Kürt aşireti mensupları Berda şehrini ve yöreyi, saldırıyı düzenleyen Araplara karşı kahramanca savunarak, şehiri saldırıdan korumuşlar.

             Üçüncü önemli Kürt beyliklerinden, Mervani Kürt beyliğidir. Ünlü Kürt devlet adamının dedesi olan, Şadi Bin Mervan Çukursa hat Revan ovasındaki Dvin şehrine yakınında yer alan Aydan akan köyünde dünyaya gelmiştir. Şadi Bin Mervan'ın Necmeddin Eyyubi ve Esedden Şergo adında iki oğlu ve ailesi ile birlikte Irak'a göçmüşler. Selahaddin Eyyubi 1138-1193'da Tıktı'da dünyaya gelmiş, Necmeddin Eyyubi’nin oğludur. Asıl adı Yusuf olan Selahaddin dinin onuru anlamını taşıyan adını sonradan kendisine vermişler.

            Selahaddin Eyyubi Baalbek ve Şam'da büyümüş disiplinli, çok sıkı dini ve askeri eğitimlerini birlikte aksatmadan almıştır. Amcası olan Esedden Şergo ile birlikte askeri seferlere küçük yaşında katıltılarak, Mısır, Yemen, Filistin, Suriye Devlet ve Sultanı olarak Eyyubi Hanedanlığının kurucusu unvanına genç yaşında kavuşmuştur.

             I.Amalricus Mısır'ın Fatımi halifesinin güçlü iki veziri,  Şavar ve Şirkuh kendi aralarında karşılıklı güç mücadelesine girmişler. Sultan Selahaddin Eyyubi’de iki vezirin güç çatışmalarında iki vezir yaşamlarını kayıp etmeleri üzerine henüz 31 yaşında, hem Suriye birliklerinin komutanlığına, hem de Melik unvanıyla Mısır'ın vezirliğine 1169'da ulaşmıştır. Mısır'da 1171'da Şii Fatımi halifeliğinin yönetimine son vermiştir. Fatımi halifeliğini Sünniliğe döndürmüştür. Böylece Mısır'ın tek yöneticisi ve sultanı olmuştur.

            Hristiyanların düzenledikleri III. Haçlı seferlerini etkisiz hale getirerek için sultan bütün gücüyle, Latin Haçlı krallıklarına yönelerek, düşmanın yetersiz olan komuta kademesinin zaafından yararlanarak, 02 Ekim 1187’de Hattin savaşında, Güçlü komutan 88 yıl frankların hâkimiyetinde kalan Kudüs’ü teslim alma başarısını göstermiştir. Sultan ömrünün tamamına yakın bölümünü savaş meydanlarında geçmiştir. Ortadoğu’da bu zaferiyle Haçlı hâkimiyetine son vermiştir.

            Bu vesileyle Ortadoğu ve Avrupa'da Hristiyan âlemine karşı Müslüman ordularının gücünü göstermiş. Ayrıca İslam’ın varlığını Avrupa’da ve bölgede dehada güçlendirmiştir. Şanlı komutan, yaşamında kahraman, adil, heybetli, dini bütün bir devlet adamı olarak, dünyada ün sahibi olmuştur. Sultan her fani gibi 04 Mart 1194 Çarşamba günü Şam'da bulunan Dımışk’ta vefat etmiştir. Sultanın kabri Şam'da Müslümanların sıkça ziyaret ettikleri yerlerin başında geliyor. Sultanın mensup olduğu Revandı Kürt aşireti Azerbaycan'da 90 yıl, Tebriz'de 118 yıl yönetimde bulunmuştur.

            Ani şehri 961-1045'da Ermenilerin, Bağdatlı Emirliği'nin başkenti olmuştur. Aniye artan Müslüman ordularının saldırıları sonucunda, Ermeni kralı III. Aşot 961'da Dvin kenti yerine, Anı şehrini başkent yapmıştır. Anı şehrini yeniden, baştanbaşa imar ederek 992’da, Kars’taki Katolik Ermenilerde Ani şehrine göçmüşler. Ani şehrinde bin kilise inşa etmişler.

            Bizanslar 1045'da Ani şehrini ele geçirerek 20 yıl hüküm sürmüşler. Sonradan Anı şehri 1064'da Selçukluların hâkimiyetine geçmiştir. Selçuklu Sultanı Alpaslan büyük Katedral ‘de namaz kılmış ve ardından, Katedralin adını Fethiye Camisi olarak değiştirmiştir. Sultan Anı ‘da yönetimi Kürt Şeddadi Beyi olan Abul Asvar'ın yönetimine bırakmıştır. Şeddadi Beyliği 1064-1198'da yaklaşık 135 yıl bölgeye yapılan tüm saldırılara karşı Ani şehrinde hüküm sürmüşler.

            Şeddadi Beyliğinde yedi ünlü yönetici görev yapmıştır. Bunlardan ilki Menuçehr’dur. Babası Genceli Ebul Asvardır. Annesi Ani kralı II. Gagik’in kız kardeşi Kata Hatun Hanımdır. Annesinin yaptırdığı camide büyük bir hamam ve dişi aslan kabartmasında Menuçehr döneminde yapılmıştır. Beyliğin sınırlarında Kars, Kağızman ve Sürmeli coğrafi yöreleri kapsar. Dvin’e saldıran Dilmaç oğulları 1118'da Anı şehrinde hücum ederek Menuçhriyi öldürmüşler. Yerine oğlu Emir Şavur geçmiş, Anı Şehrinin orta yerinde Ebul Muamaran Camisi, Şeddadi Sultanı, Şahan şah tarafından inşa edilmiştir. Ani şehri 1200’da, Prenses Tamara döneminde, Gürcülerin denetimine geçmiş, kuşaklar boyunca Ani'yi savunan ve geliştiren, Şeddadilerin hâkimiyetine böylece Gürcüler son verilmişler. 1319'da meydana gelen depremde, Ani şehri yıkılmış ve oturulamaz duruma gelmiştir. Ani şehri 1579'da Osmanlı topraklarına katılmıştır.

            Müjdeli haber olarak 18 Temmuz 2016'de UNESCO tarafından, Ani şehri harabeleri dünyada tarihi eserlerini koruması altına alınmıştır. Yakın zamanda Ani harabeleri şehri yerini, Ani şehrinin muhteşem mimarisi ve tarihi ününe inşallah yakın zamanda kavuşmuş olacağına inanıyorum. Kars ilimiz bu tarihi eser sayesinde dünyanın çeşitli ülkelerinden sayısızca gelecek olan ziyaretçinin akınına uğrayacak. Böylece UNESCO tarafından gecikmiş bir kararda olsa Anı şehri Kars'a olan borcunu çok kısa zamanda zarfında ödeyecek. Kars’ta Ani şehrini imar edememenin sorumluluğundan böylece kurtulmuş olacak.

            Dolaysıyla Kars ve Ani şehirleri bir birlerine olan borçlarını karşılıklı ödemiş olacaklar. Dünyamızda harabe durumda olan şaheser bir tarihi ve mimarisi olan şehri onararak, insanlığın beğenisine kazandırmış olacaktır.

            Kürtler yörede en çok İran ile amansız mücadelede bulunmuşlar. Başta Ruslar, Gürcüler, Ermeniler, Azerbaycan Azerileri ile fazla sorun yaşamamışlar. Ancak 16.yy'da örneğin Çıldır yöresinde İranlılar ile yapılan savaşlarda yöre ahalisi ile birlikte güç belirli yaparak düşmana karşı ön saflarda canla başla birlikte savaşmışlar.

            RUSLARIN KARSI İŞGALİ VE KARS İLİMİZİ TERK EDİŞLERİ

            Ruslar ve Osmanlının arasında 1828 yılında başlayan ve 1877-1878 diğer adıyla 93 harbi olacakta bilinen iki imparatorluk aralarında bölgemizde amansızca bir birleriyle savaşmışlar. Ayrıca birinci dünya savaşında da, Almanlar ile birlikte savaşa katılmamız üzerine, Rusya düşmanımızın yanına İtalya, Fransa, İngiltere ve ittifak ülkelerini de eklemiş olduk.

            Doğu Anadolu Bölgesinde Osmanlıya karşı Ruslar tarafından Ermenilere de özgürlük ve bağımsızlık vadederek savaş açtılar. Ermeniler başta kendilerine yakın olan, yerleşim yerlerinde bulunan köylere anında saldırılar düzenlerdiler. Özellikle yaşadıkları birçok yerleşim yerinde, insanlarımızı acımasızca öldürdüler. Bu durum üzerine Osmanlı imparatorluğumuz 24 Nisan 1915'da hükümetin çıkardığı tehcir kanunu ile ülkemizin vatandaşları olan Ermenilerin mal ve can güvenliğini korumak maksadıyla, yön etimizde bulunan Suriye’nin Deir-ez-Zor ve diğer şehir ve yerleşim yörelerine nakil edildiler.

             Rusların düşmanları Almanların yanında imparatorluğumuzun yer almasına karşı Ruslar 1916'da Doğu Anadolu Bölgesinde tekrar işgal atağına geçtiler. Birçok şehirlerimizi birer birer işgal ederek, Batıya doğru ilerlemeye başladılar. İşgal ettikleri illerimizden, Erzurum 16 Şubat 1916'da, Erzincan 25 Temmuz 1916'da, Bayburt ve Gümüşhane 16-20 Temmuz 1916'da işgal ettiler.

            Ancak Çalık Rusya’da Şubat ayında başlayan Bolşevik isyan hareketleri,  Ekim 1917'de başarı kazanarak Çarlık rejimini yıkılarak, yerine devrimci Bolşevik işçi hareketinin öncülerinden olan Stalin önderliğinde Komünistler yönetime el koydular. Böylece Ruslar başta devlet olarak ihtilalin başarılı olması için kendilerini toparlamak maksadıyla, başta komşuları olan Osmanlı imparatorluğu ile barış görüşmelerini başlattılar. Önceleri Çarlık yönetimi ve Osmanlı arasında imzalanan 13 Temmuz 1878'de Berlin antlaşması ile Ruslara verilen, Batum, Ardahan ve Kars vilayetlerimiz, Bolşevik ihtilalden sonra yine iki ülke arasında 03 Mart 1918'de Brest-Litovsk'de imzalanan barış antlaşması ile üç ilimizi tekrar ülkemize verdiler.

            Bu antlaşma ile Rus ordu birlikleri, işgal ettikleri illerimizden kısa zaman zarfında geri çekilecekler. Ardından da işgal ettikleri topraklarımızda bulunan Rus ordu birlikleri ile ülkemiz orduları arasında karşılıklı olarak ateşkes ilan ettiler. Böylece Rus ordu birlikleri 28 Şubat 1919'de ülkemizden tamamen geri çekilmiş oldular.

          Erzincan ilimizden 13 Şubat 1918'de, Bayburt ve Gümüşhane illerimiz 15 Şubat 1918'de, Erzurum ilimiz 12 Mart 1918’de, Ağrı ilimiz 15 Nisan 1918'de, Kars ilimiz 30 Ekim 1920'de, Iğdır ilimiz 14 Kasım 1920'de, Şark cephesi komutanı olan 15 kolordu komutanı 1882-1942 tarihleri arasında elli yıl yaşayan askeri aile mensubu olan Mareşal Kazım Karabekir Paşa tarafından kurtarıldı.

            İşgal altında bulunan Ardahan ilimizi de aynı kolorduda görevli bulunan Yüzbaşı Osman tarafından 21 Şubat 1921'de Gürcülerin işgalinden kurtardı. İşgal edilen illerimizden birçok ailede doğup büyüdükleri topraklarından, yurtlarından, evleri ve barklarından 1293 Osmanlı Rus savaşında olduğu, gibi aileler muhacir olarak İç Anadolu ve Batı Bölgelerine göç etmek zorunda kaldılar.

            Savaşa katılan subaylardan, cesur, cengâver ve kahramanca görevini, üstün başarılar ile yerine getirenlerden başta Deli Halit Paşa subayımız ülkemizin bayrağını Erzurum ve Kars kalelerinin gönlerine çekmiştir. Bu durum üzerine Kars ilimizde Halit Paşa adına mahalle vardır. Soyadı kanunu çıktığında ödül olarak subayımıza KARSIALAN soyadını vermişler. Bununla yetinilmemiş, Ardahan milletvekili olarak TBMM’de görev yapmıştır. İzmir suikastı zanlısı olarak 1925'da TBMM'de arkasından vurularak şehit olmuştur.